آیا خطر ریزش سد آتاتورک در اثر زلزله ترکیه وجود دارد؟

آیا خطر ریزش سد آتاتورک در اثر زلزله ترکیه وجود دارد؟

به نظر می رسد زمین لرزه ای که اخیرا ترکیه و سوریه را لرزاند، به دو سد بزرگ این کشورها آسیب رسانده و ساکنان را نگران احتمال شکستن آنها و ایجاد فاجعه ای مشابه زلزله اخیر کرده است.

پس از دو زمین لرزه ویرانگر به بزرگی 7.5 و 7.8 ریشتر در ترکیه، اکنون به نظر می رسد که سد آتاتورک در جنوب شرق این کشور در وضعیت بحرانی قرار دارد.

بر اساس گزارش ها، بر اثر زلزله های شدید ترک هایی در دیواره این سد ایجاد شده است و با وجود اینکه تاکنون مناطق اطراف این سد تخلیه شده است، اما به گفته کاربران فضای مجازی، کارشناسان هشدار می دهند که هر لحظه ممکن است سد آتاتورک بشکند. و تخریب حاصل می تواند مساحت 30 کیلومتر مربع را تحت تأثیر قرار دهد.

دکتر Naci Görür، استاد زلزله شناسی در ترکیه هشدار داد: از علاقمندان می خواهم سدهای منطقه را بررسی کنند.

سد آتاتورک ساختار اصلی پروژه آناتولی جنوب شرقی است که یک پروژه توسعه چندبخشی است که شامل سدسازی گسترده در جنوب شرقی آناتولی ترکیه است که بر اساس مفهوم توسعه پایدار برای بهبود کیفیت زندگی کشورهای 9 کشور آغاز شده است. میلیون نفر از ساکنان این منطقه با هدف استفاده از منابع طبیعی آبی دجله و فرات است.

در حال حاضر این پروژه شامل 13 سد است که 7 سد آن کنترل آب رودخانه فرات و 6 سد آن کنترل آب رودخانه دجله است. پیش بینی می شود با احداث یک سد دیگر، تعداد کل سدها از 22 مورد پیش بینی شده به 14 سد برسد. مساحت این سد 817 کیلومتر مربع و حجم آب برآورد شده 48.7 کیلومتر مربع است.

«آتاتورک» تنها سدی نیست که در اثر زلزله ترک خورده است. کاربر دیگری در توییتر نوشت که سد دریاچه میدانکی در عفرین سوریه نیز ترکیده است و اگر جوامع بین المللی مداخله نکنند و کمیته هایی را برای بازسازی آن اعزام نکنند، فاجعه ای بدتر از زلزله ممکن است رخ دهد.

ساکنان منطقه عفرین نیز با انتشار فیلم هایی در شبکه های مجازی از احتمال ریزش این سد ابراز نگرانی کرده اند. در صورت شکسته شدن سد میدانکی، عفرین و روستاهای اطراف که ده ها اردوگاه آوارگان در آن واقع شده است، در خطر بزرگی قرار خواهد گرفت.

این اولین باری نیست که سدهای سراسر جهان با مشکل مواجه می شوند. عوامل زیادی می توانند باعث شکستن سد شوند که زلزله تنها یکی از آنهاست. موارد دیگر عبارتند از:

استفاده از مصالح و روش های ساختمانی غیر استاندارد

نقص طراحی سرریز

کاهش ارتفاع تاج سد که با کاهش جریان سرریز همراه است

ناپایداری زمین شناسی ناشی از تغییر سطح آب در حین پر شدن یا بررسی ضعیف منطقه

لغزش بخشی از کوه به داخل مخزن

خطای انسانی، کامپیوتری یا طراحی

نگهداری ضعیف از سد، به ویژه لوله های تخلیه

جریان ورودی قوی و فرسایش داخلی خطوط لوله به ویژه در سدهای خاکی

بین سال های 2000 تا 2009 بیش از 200 سد در سراسر جهان به دلایل مختلف شکست خورده اند و تاکنون حدود 12 سد به طور کامل در اثر زلزله از کار افتاده اند. این سدها عمدتاً قدیمی و کوچک و طراحی نامناسب هستند.

چند نمونه از کشورهایی که پس از زلزله آسیب دیده اند:

زلزله در منجیل

آسیب به سدها و تاسیسات مربوطه می تواند ناشی از حرکت مستقیم گسل از پایه سد یا حرکت زمین در اثر زلزله دور از سد باشد. مورد دوم معمولاً شایع‌تر است، اما مورد اول آسیب جدی‌تری به سدها و سازه‌های مربوطه وارد می‌کند. نمونه بارز تخریب سد در اثر ارتعاشات زمین را می توان در سد صفیدرود یا سد منجیل مشاهده کرد. این سد پس از زلزله 7.5 ریشتری سال 1369 در سمت تاج آسیب دید.

زلزله در تایوان

نمونه ای از حرکت گسل در زیر سد، سد شیگانگ در تایوان است که پس از زلزله 7.3 ریشتری در سال 1378 شکسته شد. زیرا سدهای مستقر بر روی گسل های فعال خطر قابل توجهی برای پایداری کلی پروژه و ایمنی عمومی دارند.

ایالات متحده آمریکا

«سد پایین سن فرناندو» ایالات متحده آمریکا نیز به عنوان اولین سد شکست خورده به دلیل پدیده «روان شدن خاک» شناخته می شود. روانگرایی خاک پدیده ای است که در آن خاک اشباع شده در اثر تنش شدید وارده به آن کاملاً استحکام و سفتی خود را از دست می دهد و مانند یک مایع رفتار می کند. این تنش می تواند در اثر زلزله یا تغییرات ناگهانی در شرایط تنش خاک ایجاد شود.

زلزله هند

در جریان زلزله بوج در گجرات هند، 245 سد تحت تاثیر قرار گرفتند و پس از زلزله بازسازی یا تقویت شدند.

زلزله ژاپن

زمین لرزه نیگاتا در ژاپن در اواسط سال 2004 نیز باعث ایجاد شکاف در چندین سد خاکی شد. در زلزله سال 2011 ژاپن حدود 400 سد آسیب دید و دیوار 18 متری سد شکست و 8 نفر کشته شدند.

زلزله در چین

چین نیز از این قاعده مستثنی نیست. زلزله ای که در 12 می 2008 این کشور را لرزاند به سازه های حدود 1803 سد و 403 نیروگاه برق آبی آسیب رساند، اما هیچ یک از سدها تخریب نشد.

خود سدها در ایجاد زلزله نقش دارند

در حالی که زلزله می تواند عواقب جبران ناپذیری برای سدها داشته باشد، باید گفت که خود سدها نیز بر لرزه خیزی منطقه تاثیر دارند.

در حالی که زلزله می تواند عواقب جبران ناپذیری برای سدها داشته باشد، باید گفت که خود سدها نیز بر لرزه خیزی منطقه تاثیر دارند.

این مخازن بزرگ می توانند در ایجاد زلزله نقش داشته باشند. این پدیده که به «لرزه خیزی ناشی از مخزن» معروف است، عمدتاً ناشی از فشار بیش از حد آب در شکاف ها و شکاف های کوچک پشت سد و نواحی نزدیک به آن است.

آب باعث اختلال در جریان می شود. این مشکل که بدیهی است به ماهیت زمین شناسی ساختاری و سنگ های اطراف بستگی دارد، قابل پیش بینی نیست.

مطالعات نشان می دهد که حداقل 100 زمین لرزه توسط این مخازن بزرگ ایجاد شده است که جدی ترین آنها ممکن است زلزله 7.9 ریشتری در چین در 12 می 2008 باشد که 90000 نفر را کشت.

دو نوع زلزله در ارتباط با مخازن وجود دارد. زمین لرزه های کوچکی که بلافاصله پس از مسدود شدن مخازن یا پس از نوسانات ناگهانی سطح آب آنها رخ می دهد و زلزله های ناشی از گسل های لرزه ای عبوری از منطقه مخزن یا اطراف آن.

ترکیه یکی از زلزله خیزترین مناطق جهان است. همچنین سدهای زیادی در این کشور وجود دارد. چندین سد خاکی ترکیه در گذشته در اثر زلزله آسیب دیده اند اما تاکنون هیچ سد بتنی در این کشور آسیب ندیده است. در این میان جبهه بیرونی سد آتاتورک از سنگ و جبهه داخلی از شن و خاک ساخته شده است. پیش از این سد از نظر خطر زلزله به عنوان سد خطرناک اعلام شده بود.

اصول طراحی سدها در مناطق زلزله زده چیست؟

فعالیت لرزه ای محل های ساخت سد معمولاً با دو روش تحلیل می شود. مورد اول تحلیل ریسک لرزه ای معین و مورد دوم تحلیل خطر لرزه ای احتمالی است. تحلیل خطر لرزه ای قطعی روشی بسیار ساده است و راه حل های معقولی برای ساخت سدهای بزرگ ارائه می دهد.

یک برنامه کامپیوتری برای تحلیل لرزه ای باید در دسترس باشد. منابع لرزه ای باید شناسایی و فاصله بین زمین لرزه ها تخمین زده شود. برای برآورد پارامترهای لرزه ای باید از زلزله هایی که در 100 سال گذشته رخ داده اند استفاده کرد و زلزله هایی در شعاع 100 کیلومتری اطراف سدها را در نظر گرفت.

برای شروع این تحلیل، عوامل اساسی مانند موقعیت زمین شناسی منطقه، تاریخچه لرزه ای و موقعیت زمین شناسی محلی باید بررسی شوند.

خطر کلی زلزله برای سازه‌های سد عمدتاً به درجه خطر لرزه‌ای محل سد بستگی دارد و برای سدهایی که تحت تأثیر حرکات شدید زمین قرار می‌گیرند، برای حفاظت از جان و مال مردم، طرح‌ها و اقدامات خاصی لازم است. بنابراین، برخی از عوامل مهمی که در مرحله طراحی باید در نظر گرفته شوند عبارتند از:

سدهای بزرگ باید به گونه ای طراحی شوند که توانایی مقاومت در برابر حرکات شدید زمین در اثر زلزله یا حرکت گسل ها در محل ساخت و ساز را داشته باشند بدون اینکه آب به صورت کنترل نشده از آنها سرریز شود.
گسل های فعال پتانسیل ایجاد جابجایی ساختاری مخرب را دارند که در نزدیکی محل سد قرار گیرند. نمونه هایی از سدهایی وجود دارد که در زلزله های گذشته آسیب دیده اند.
سدهای شنی با پوشش بتنی (CFRD) زمانی که به منبع زمین لرزه و حرکات بلند زمین نزدیک باشند، پتانسیل خطر بالایی دارند. انرژی منتقل شده توسط سنگریزه در هنگام زلزله جذب سطح بتنی نمی شود و باید در مرحله طراحی سدهای بزرگ به این موضوع توجه بیشتری شود.
برای مناطقی که تحت تأثیر منابع لرزه ای مجاور قرار دارند، به نظر می رسد سد حجیم هسته رسی به دلیل خواص خود ترمیمی مواد رسی گزینه مناسب تری باشد.

سرنوشت دو سد در سوریه و ترکیه چه خواهد شد؟

هنوز مشخص نیست سرنوشت سدهای ترکیه و سوریه چه خواهد شد. اما با توجه به سوابق گذشته کشورها در کنترل سدهای آسیب دیده، به نظر می رسد حفظ و نگهداری آنها برای جلوگیری از وقوع فاجعه ای دیگر امکان پذیر باشد، اما باید گفت که پارگی دیواره سد تا حدودی شبیه زلزله است و تماشای سرنوشت غیرقابل پیش بینی است. باید منتظر این سدها باشیم.

دیدگاهتان را بنویسید