روز جدید به نام بازار آزاد فقرا و فقیران را به حاشیه شهر می برند
سارقان زمین در ایران نه تنها در قانون دستکاری می کنند، بلکه با تحریف مفاهیم اقتصادی می کوشند راه را برای فساد هموار کنند. کمال اطری، اقتصاددان و کارشناس بازار مسکن، این اظهارات را «شرق» خواند و تاکید کرد: فساد چنان در تاریکی بازار مسکن ایران ریشه دوانده که تمهیدات عجیبی مانند ماجرای پتروشیمی میانکاله در حال انجام است. به گفته وی، نیمه تاریک بازار مسکن در ایران زمین است. سرزمینی که دولتمردان و نمایندگان مجلس کمتر در مورد آن صحبت می کنند. این کارشناس اقتصادی توضیح می دهد: فساد در بخش مسکن از زمانی آغاز می شود که حامیان بازار آزاد، برخلاف رویه کشورهای امپریالیستی، زمین را که کالایی عمومی، غیرمولد و غیررقابتی است، در بازار آزاد رها کرده و راه را برای زمین هموار کنند. دزدان؛ به گونه ای که اکنون مالکان نه تنها به مستاجران بلکه به مالکان کم درآمد ساکن در بافت های فرسوده حاشیه شهر نیز فشار می آورند و زمین های با ارزش را یکی پس از دیگری تصاحب می کنند و در آنجا املاک تجاری و مجتمع های بلندمرتبه می سازند. وی به شکل گیری «راست مبتذل» در ایران اشاره می کند و می گوید: اکنون نه تنها قوانین، بلکه مفاهیم اقتصاد نیز برای توجیه فساد در خدمت رانت خواران قرار گرفته است.
آقای دکتر قیمت زمین گاهی به 70 درصد قیمت مسکن هم می رسد اما در مجلس و دولت کمتر در این باره صحبت می شود. دلیل ش چیه؟
دلیل آن فساد بزرگی است که در این بخش وجود دارد و ذینفعان ترجیح می‌دهند در این خصوص سکوت کنند و سیاست‌های بازار مسکن را به قوانین پراکنده و طرح‌های عجیب و غریب و غیرکارشناسی تقلیل دهند که در نهایت راه به جایی نمی‌برد و مسکن در ایران روز به روز بیشتر و بیشتر می‌شود.
قبل از انقلاب کمتر از پنج درصد جمعیت شهری در سکونتگاه های غیررسمی زندگی می کردند و اکنون بیش از 30 درصد در سکونتگاه های غیررسمی زندگی می کنند.
فسادی که می گویید چیست؟
ببینید زمین کالایی غیرمولد و غیررقابتی است اما در ایران بر حسب اتفاقی عجیب زمینی که کالای عمومی است به بازار آزاد گذاشته شده است. در واقع، دشواری ما در بازار مسکن با این واقعیت تشدید می‌شود که عدم شناخت اقتصاد، زمین را وارد بازار می‌کند. هر چند در هیچ یک از کشورهای دارای ساختار سرمایه داری این کار را نکرده اند! در واقع وضعیت وخیم بازار مسکن ایران از زمانی آغاز می شود که کشفیات مسئولان اقتصادی به جایی می رسد که برای عرضه زمین به بازار می آیند.
چه زمانی این اتفاق افتاد؟
آقای گلامحسین کرباشی زمین را به بازار عرضه کرد و توسط روگانی زنجانی رئیس وقت سازمان برنامه حفاظت شد. در آن زمان گزارشی با عنوان «سیاست ارضی در ایران» نوشته بودم و با روگانی و زنجانی مناظره داشتم. به من گفت گزارشی که نوشتی و گفتی زمین نباید فروخته شود سوسیالیستی است.
جواب شما چه بود؟
به او گفتم شما می دانید که ملی شدن زمین یکی از وظایف انقلاب فرانسه است نه انقلاب روسیه؟! چرا؟ زیرا فئودالیسم با منافع مالکیت زندگی می کند و سرمایه داری با ارزش افزوده. اگر منافع مالکیت بر اقتصاد حاکم باشد، سرمایه داری نابود می شود، پس نباید زمین را در بازار رها کنیم. جوابشان را دادم اما آنها کار خودشان را کردند.
کاری که آنها انجام دادند در واقع بیماری هلندی را به بخش مسکن تزریق کرد و رشد سکونتگاه های غیررسمی از اینجا شروع شد و با شروع افزایش جمعیت، رشد شهرک های اطراف تهران بین 15 تا 20 درصد افزایش یافت.
آقای دکتر شما می گویید زمین به بازار آزاد واگذار شده است اما بخش زیادی از زمین های کشور در اختیار نهادهایی مانند خیرین، آستان قدس رضوی، سازمان ملی زمین و مسکن و … است. بر. این بازار آزادی چطوره؟!
درست است. در سال 1380 یا 1381 سازمان زمین شهری به اندازه کل زمین شهری ایران زمین داشت اما بازار زمین بهانه ای بود تا زمین به دست آنها برسد. در واقع سود کلان بازار زمین باعث ایجاد رانت شد و بخش مسکن تبدیل به بخش اجاره ای شد و سرمایه مولد وارد آن بخش شد و اقتصاد ایران را نابود کرد.
وقتی از سود کلان بازار زمین و اجاره های خیره کننده آن صحبت می کنیم، نمونه ای مانند پتروشیمی میانکاله به ذهن خطور می کند که چه تمهیداتی برای این اجاره شیرین اندیشیده شده است. در واقع، اجاره بها به قدری بالاست که اجاره‌کنندگان حتی در حال دستکاری قانون هستند تا زمین را راحت‌تر تصاحب کنند.
آیا می گویید در بازار زمین با خصوصی سازی هم چنین اتفاقی افتاد و به نام خصوصی سازی، اموال دولتی به سمت شبه دولتی ها رفت؟
آره؛ یعنی این سامانه جستجوی اجاره در قالب قانون دو طرح جامع مسکن را رها می کند; یکی از اصولگرایان و یکی از اصلاح طلبان. اولین سیستم رانت خواری عمدتاً بخش خصوصی بود که بعداً به صندوق های شبه دولتی تبدیل شد و آمدند سرمایه گذاری کردند، زمین های شهری را گرفتند و حتی جمعیت را آواره کردند تا بتوانند زمین های خوبی بگیرند.
منظور شما از جابجایی در قالب طرح های بازآفرینی شهری چیست؟
بله دقیقا. ببینید به اسم «توسعه گران» آمدند، زمین های مرکز شهر را مثل بافت فرسوده گرفتند و افراد کم درآمد را دور شهر فرستادند. پس از مدتی این زمین ها به ملک تجاری یا برج تبدیل شدند. این یعنی خطر و فساد بزرگی که من از آن صحبت می کنم رخ داده است.
خیلی جالب است که در همین قوانین مسکن، کرامت انسان ها برای افراد کم درآمد فراهم شده است که در میان مردم زندگی کنند، حاشیه نشین نشوند، اما می بینیم که نه تنها بسیاری از مستاجران هر ساله حاشیه نشین می شوند، بلکه صاحبخانه نیز تحت پوشش به بهانه نوسازی و بازسازی شهری در حومه شهر کشته شد.
آقای دکتر شما از حرکت تحت قوانین بازآفرینی شهری صحبت می کنید، آیا این همان دستکاری قانون توسط اجاره خواران است؟
بله و تاریخچه این قوانین آنقدر جالب است که می بینید در بند اول قانون می نویسند برای حفظ کرامت انسانی افراد کم درآمد باید در شهر زندگی کنند نه حاشیه شهر، اما نکاتی وجود دارد. که به مردم اجازه می دهد از مناطق شهری خارج شوند.
در واقع باید بگویم که در ایران تورم قانونی و قانون گذاری پراکنده ای داریم که در ادبیات حقوقی به آن «اسهال قانونی» می گویند. در ایران اسهال قانونی سراسر کشور را فرا گرفته است و مدام می آیند و قوانین پراکنده وضع می کنند. قانونی که امسال تصویب می کنند و دو سال دیگر زیر پا می گذارند! آیا شما ریشه این چیزها را می گیرید تا ببینید به جز دنبال اجاره به کجا می روند؟ اکنون به شرایطی رسیده ایم که اسهال قانونی جامعه را فرا گرفته و به جای اینکه در خدمت توسعه کشور باشد، قوانینی را در خدمت فساد و رانت وضع کرده است.
در کشورهایی که ساختار سرمایه داری دارند، مکانیسم تامین مسکن برای اقشار کم درآمد چیست؟
همانطور که گفتم، ما از مفاهیم اقتصادی سوء تفاهم داریم. آنچه به عنوان بازار آزاد زمین به ایران تحمیل کردند چه نتیجه ای داشت؟ زمین اصلاً کالایی مولد و رقابتی برای عرضه در بازار آزاد نیست و نتیجه عرضه کالاهای عمومی و غیررقابتی در بازار آزاد شکست است. در نتیجه این سیاست قیمت یک خانه 90 متری تقریبا 20 برابر بیشتر از متوسط درآمد یک خانوار شهری است. قبل از انقلاب سه تا چهار برابر قدش بلندتر بود. نتیجه این است که قیمت زمین به 70 درصد قیمت هر واحد مسکونی رسیده و اجاره بها در خانوارهای جوان به 70 تا 80 درصد درآمد آنها رسیده است. راستی مبتذل چرا از این چیزا حرف نمیزنه؟ چرا نگوییم در همان کشورهای سرمایه داری آمریکا زمین در بازار آزاد در دسترس نیست.
در همین کشورهای سرمایه داری و امپریالیستی می گویند در بافت مسکن حداقل 10 درصد برای درآمدهای کم اختصاص داده شود. سپس به نام بازار آزاد، فقرا و فقیران را به حاشیه شهر می برند تا هر بلایی سرشان بیاید.
چرا نمی گوییم بازار آزاد برای کالاهای رقابتی است، اما زمین کالایی غیرمولد، غیررقابتی و محدود است و وقتی بیش از رقیب عرضه می کنی، رقابت تبدیل به تقاضای رانت می شود، زیرا زمین کالایی قابل واگذاری نیست و قابل رقابت نیست. و در نتیجه شکست بازار. اتفاق می افتد.
آقای اطری شما اشاره کردید که بازار زمین خالی منجر به گسترش مسکن شده است، از طرفی شاهدیم که پروژه هایی مانند مسکن و واگذاری زمین رایگان به فقرا نیز با شکست مواجه می شوند. دلیل ش چیه؟
هر دو رویکرد فریبنده است و درک نادرست ایران و انحراف از مفاهیم اقتصادی منجر به شکل گیری یک طبقه رانت خوار و شکست دیگران شده است.
در پروژه هایی مانند مسکن مهر یا نهضت مسکن، دولت خانه هایی را در حاشیه شهر به نام زمین رایگان می سازد و به فقرا که قدرت خرید نسبی دارند می فروشد. جایی که در واقع فقط یک خوابگاه است، نه خانه و نه امکانات شهری. وی همچنین از خانه هایی که بازداشت شدگان در آن زندگی می کردند نام برد و آنها را با قیمت های گزاف و اقساط اجاره داده بود. نتیجه اینکه دهک های اول، دوم و سوم همچنان با مسکن فاصله دارند و گسترش حاشیه نشینی ادامه دارد.
از سوی دیگر دولت می‌گوید ما در بازار مسکن دخالت نمی‌کنیم و سعی می‌کنیم دیدگاه‌های راست‌گرای مبتذل را به گفتمان تبدیل کنیم تا از خود سلب مسئولیت کنیم. اگرچه این حرفه مبتذل راست گرا شرم آور است، زیرا در همه کشورهای سرمایه داری مسکن اجتماعی وجود دارد و بخش مهمی از تولید مسکن در این کشورها مسکن اجتماعی است.
واقعاً می گویید دولت مسکن رایگان برای فقرا بدهد؟
بله، در همه کشورهای توسعه یافته و همین کشورهای امپریالیستی طبقه فقیری در مسکن عمومی زندگی می کنند. این واحدهای مسکونی تقریباً رایگان در اختیار افرادی قرار می گیرد که البته متعلق به فقرا نیستند و دولت صاحب مسکن است و به اندازه هزینه نگهداری ملک، اجاره ای ناچیز دریافت می کند. دلیل مالکیت مسکن توسط دولت این است که فقرا برای تامین معاش خود و بازگشت به چرخه بی خانمانی مجبور به فروش ملک نیستند، اما در ایران این سیاست نادیده گرفته می شود و مسکن دولتی با قیمت های گزاف به فقرا فروخته می شود!
برای حل معضل مسکن غیر از تامین مسکن رایگان برای افراد کم درآمد چه باید کرد؟
بیماری هلندی باید در بخش مسکن درمان شود و زمین از بازار رقابتی حذف شود و سیاست های غلط در این بخش اصلاح شود تا اجاره زمین در این بخش حذف شود و دسترسی عمومی به مسکن بهبود یابد.