بن بست مذاکرات برای احیای برجام و نامشخص بودن آینده توافق هسته ای در شرایطی که به گفته خود غربی ها جایگزینی برای طرح جامع اقدام مشترک وجود ندارد، طرف های مذاکره کننده را به بازگشت به مذاکرات تشویق کرده است. جدول. در این چارچوب موضوع «تبادل زندانیان» و «توافق موقت» دو متغیری هستند که می توانند در شرایط کنونی گشایشی و تسهیل کننده باشند و هزینه اقدامات سرمایه های غربی برای دستیابی به توافق را کاهش دهند.
با به بن بست رسیدن مذاکرات برجام، مذاکره کنندگان به دنبال فرصتی برای بازگشت به میز مذاکره هستند تا زمینه را برای احیای توافق هسته ای فراهم کنند. به نظر می رسد این احتمال مبادله زندانیان است که قرار بود پس از از سرگیری برجام انجام شود، اما با توجه به پیدایش متغیرهای جدید در روابط ایران و پایتخت های غربی و پایان مذاکرات، این احتمال مطرح شد. در دستور کار به عنوان یک اقدام تسهیل کننده در محیط فعلی. وزیر امور خارجه ایران با اشاره مجدد به این موضوع گفت بر اساس توافقی که با آمریکایی ها در این زمینه داریم، می توان این موضوع را پیش برد. حسین امیرعبدلاخیان روز جمعه 21 بهمن، اگر امیدی به آزادی اتباع آمریکایی بازداشت شده در ایران وجود دارد، گفت: بله، ماه ها (از اسفندماه) با آمریکایی ها توافق کرده ایم. تبادل زندانیان یک موضوع بشردوستانه است. حتی در اسفندماه آمریکایی ها نماینده خود را از انگلیس به ایران فرستادند. کمتر از دو ماه پیش نماینده آنها دوباره به ایران آمد.
امیر عبدالاخیان ادامه داد: توافق روی میز است. در طرف آمریکایی، تنها باید مجموعه ای از اقدامات فنی انجام شود. من احساس می کنم که آمریکایی ها نیز در این مورد سردرگم هستند. امروز و فردا به این کار ادامه می دهند و موضوع این هفته را به هفته آینده موکول می کنند. اما ما کاملا آماده هستیم. در چارچوب پروتکل ملاقات ما و طرف آمریکایی از طریق شخص ثالث. با طرف آمریکایی برای معرفی نماینده به توافق رسیدیم. آنها یک مقام انگلیسی را به عنوان نماینده خود معرفی کردند. این نماینده در هفته های اخیر به ایران آمد و قرارداد مارس را به روز کردیم. ما آماده تبادل هستیم، اما طرف آمریکایی باید یکسری اقدامات فنی را انجام دهد. ما منتظر نتیجه اقدامات فنی آنها هستیم.
رئیس دستگاه دیپلماسی ایران ادامه داد: من فکر می‌کنم اگر آمریکایی‌ها واقع بینانه عمل کنند و حقوق ما رعایت شود، توافق برقرار است و فرصت بازگشت همه طرف‌ها به برجام وجود دارد. البته اگر آمریکایی ها بخواهند با تحلیلی ناقص ادامه دهند، این فرصت برای همیشه باقی نخواهد ماند. به یاد داشته باشید که طرف ایرانی از سال 2015 از برجام سودی نبرده است. بنابراین این پنجره برای همیشه باز نخواهد ماند. اگر مجبور باشیم وارد طرح B می شویم. چندین گزینه روی میز داریم اما در میانجی ها و پیام هایی که به ما داده می شود گفته ایم که همچنان حاضریم در چارچوب معقولی وارد شویم. مراحل نهایی توافق وزیر امور خارجه ایران پیش از این موضوع مبادله زندانیان را اقدامی بشردوستانه در روند مذاکرات برای احیای برجام ذکر کرد. امیرعبداللهیان 13 بهمن ماه اعلام کرد که مراحل رسیدن به توافق را مشخص کرده ایم و معتقدیم یکی از این مراحل در آینده نزدیک اجرایی خواهد شد. اگرچه حسین امیرعبدلاخیان به جزئیات این گام اشاره ای نکرد، اما با توجه به تاکید وی بر کلید واژه در مسیر توافق به جای مراحل مربوط به خود توافق، استدلال تحلیلگران این بود که احتمالاً این گام می تواند مطابق باشد. با مبادله زندانیان بین ایران و آمریکا به عنوان اقدامی تسهیل کننده در روند بازگشت طرفین به مذاکرات برای احیای برجام پس از وقفه چند ماهه در مذاکرات و بروز تنش بین طرفین. ضمنا اشاره جدید ایشان مبنی بر اینکه این موضوع از اسفند ماه در دستور کار قرار گرفته است یعنی. اسفند 1400، به مذاکرات ایران و 1+4 و آمریکا اطلاق می‌شود که از 7 تا 8 دسامبر 1400 در هتل کوبورگ وین آغاز شد و تا 30 اسفند ادامه داشت. بر اساس پیش‌نویس غیررسمی لو رفته از چندین دور مذاکرات. سپس به مبحث تبادل زندانی اشاره می شود.
اما آنچه موضوع مبادله زندانیان را بر اساس چارچوب‌های زمانی و مراحل اجرایی برجسته کرد، پیش‌نویسی بود که در ماه اوت توسط جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا منتشر شد و به این اقدامات اشاره کرد. در نسخه 35 صفحه ای پیش نویس مذاکرات برای از سرگیری برجام که به صورت غیررسمی و در شرایطی منتشر شد که ایران و آمریکا مشغول جمع بندی پاسخ خود به بسته پیشنهادی بروکسل بودند که البته در نهایت رد شد. و تهران و غرب وارد تنش فزاینده‌ای شدند، اشاره شد که فرآیند تبادل زندانیان در مرحله دوم که مرحله تصویب توافق است که 60 روز به طول می‌انجامد، انجام شود. اما با بن بست مذاکرات و تعلیق آنها و پیدایش متغیرهای تنش آفرین بین طرفین، این بسته از دستور کار خارج شد و به نظر می رسد طرفین احتمالاً به این نتیجه رسیده باشند که در شرایط فعلی بحث تبادل زندانیان. اقدامی سازنده و تسهیل کننده برای دستیابی به توافق و بازگشت به مذاکرات در دستور کار است. با مطرح شدن مجدد موضوع مبادله زندانیان، این سوال پیش می آید که اگر این مبادله زندانی اتفاق افتاده است، چرا زودتر از مراحل ذکر شده در پروژه بورل رخ داده است؟ مهمترین دلیل این مشکل را می توان هزینه های توافق برجام دانست که با ظهور متغیرهایی که از شهریور ماه در روابط ایران و پایتخت های غربی ظاهر شد و آمریکا و اروپا تحت تاثیر فشار نخبگان، افزایش یافت. رسانه ها و افکار عمومی به سادگی نمی توانند زمینه را برای بازگشت به میز مذاکره فراهم کنند، بنابراین طرفین به دنبال راه حلی برای رساندن توافق به سطح معقول و قابل قبول برای نخبگان و فضای عمومی هستند.
این می تواند سطح قدرت مانور در کنگره را برای دولت بایدن و همچنین برای اروپایی ها در حوزه عمومی افزایش دهد. افزایش هزینه ها و کاهش قدرت مانور برای بازگشت به میز مذاکره برای کشورهای غربی ناشی از دو متغیر اصلی است. جنگ اوکراین و ادعای ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه و استفاده از آن در مناطق شرقی اوکراین حساسیت اروپایی ها را برانگیخته است. این موضوع به دلیل اهمیت استراتژیک اوکراین در مرزهای اروپا و گسترش همکاری های نظامی تهران و مسکو است که زمینه نفوذ ایران در مرزهای اتحادیه اروپا را فراهم کرده است. دومین متغیر، وقوع ناآرامی در ایران از اواخر شهریور ماه بود که زمینه را برای مداخله آمریکا و اروپا فراهم کرد. اروپا با محوریت آلمان مشکلات حقوق بشری را علیه مقامات و افراد ایرانی به راه انداخت و چندین بسته تحریمی را در چندین دور اعمال کرد. اجرای کمپین های اعتراضی در اروپا و فشار افکار عمومی و نخبگان باعث شد اروپا با محوریت ترویکای اروپایی همراه با آمریکا برجام را از دستور کار خارج کرده و در مورد تمرکز بر اعتراضات صحبت کنند. در واقع از منظر این فشارها است که مقامات اتحادیه اروپا نمی توانند به راحتی به میز مذاکره بازگردند و زمینه را برای احیای توافق فراهم کنند. توافقی که از نظر اروپایی ها و همچنین در شرایطی که ایران به غنی سازی 60 درصدی خود ادامه می دهد، جایگزینی ندارد. بنابراین در این قالب است که موضوع تبادل زندانیان به عنوان یک اقدام تسهیل‌کننده تلقی می‌شود که موفقیت آن می‌تواند گامی تعیین‌کننده برای تغییر فضای روابط ایران و غرب باشد.