مدیرکل تامین اجتماعی وزارت کار در سخنانی عجیب گفت: به زودی برای پرداخت حقوق بازنشستگان باید کیش، قشم و خوزستان را بفروشیم. سجاد پادام نیز شاهدی بر نقشه عجیب خود آورد و گفت: این تجربه ای است که یونان از سر گذرانده است. یونان 100 جزیره را برای پرداخت مطالبات بازنشستگان و وام های خارجی خود فروخت، ما به زودی در این وضعیت قرار خواهیم گرفت.
صرف نظر از راه حل عجیب پادام برای بحران بازنشستگی، اشاره او به عمق بحران مهم است. وی با بیان اینکه حتی اگر 3 میلیون بشکه نفت را بدون تحریم بفروشیم و کل آن را بگیریم، باز هم نمی توانیم بحران بازنشستگان را حل کنیم، گفت:
محسن پیرهادی نماینده مجلس با اشاره به بودجه 1402 اختصاص یافته به صندوق های بازنشستگی از وضعیت این صندوق ها ابراز نگرانی کرد. وی با بیان اینکه 15 درصد از کل منابع عمومی در لایحه بودجه صرف پرداخت تعهدات صندوق های بازنشستگی می شود، گفت: اکثر صندوق های بازنشستگی قادر به پرداخت حقوق بازنشستگان نیستند.
بحران بازنشستگی به عنوان بمب ساعتی بازنشستگی نیز شناخته می شود. این بحران در واقع یک مشکل پیش بینی شده در خصوص پرداخت مستمری کارکنان یا شرکت های دولتی در کشورهای مختلف است که به دلیل کسری منابع دولت برای پرداخت تعهدات بازنشستگی (بدهی) به وجود می آید. تغییرات جمعیتی و پیری جمعیت نسبت کارگران به یک مستمری بگیر را کاهش می دهد و در نتیجه درآمد حاصل از حق بیمه کارگران نسبت به هزینه پرداختی بازنشستگی کاهش می یابد و صندوق های بازنشستگی با ورشکستگی مواجه می شوند و دولت مجبور به استفاده می شود. منابع مازاد آن برای پرداخت حقوق بازنشستگان.
هشت سال پیش مسئولان دولت سابق نسبت به وقوع سه ابربحران در سال های آینده در کشور هشدار دادند. محمد باکر نوبخت رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی در مقطعی وقوع بحران های آب، محیط زیست و صندوق بازنشستگی را در 5 سال آینده در کشور پیش بینی و نسبت به آن هشدار داد.
نگرانی ها در مورد بحران بازنشستگی در واقع از اوایل دهه 2000 با درخواست بانک جهانی برای انتشار گزارش های دقیق در مورد اقدامات مورد نیاز برای اصلاح برنامه های بازنشستگی کشورها آغاز شد. اما این بحران در ایران به دلیل درگیری این کشور با برنامه هسته‌ای در سال‌های بعد عملاً به پایان رسید. محمود اسلامیان، مدیرعامل سابق صندوق بازنشستگی کشوری در تشریح این بحران گفت: پرداخت حقوق بازنشستگان در پایان هر ماه به یک «کار خفقان» تبدیل شده است.
اسلامیان در گفتگو با رویداد۲۴ با اشاره به اظهارات سجاد پادام در خصوص فروش جزایر کیش و قشم و استان خوزستان، گفت: کشور ما آنقدر منابع و امکانات دارد که اگر مدیر درستی در کار باشد دیگر نیازی به چنین چیزهایی نیست. حالا یه چیزی گفت اما باید این واقعیت را بپذیریم که با بحران صندوق بازنشستگی مواجه هستیم.»
وی به بحران حاکمیتی در کشور اشاره کرد و گفت: در حال حاضر سه وزارتخانه در کشور توسط یک ناظر اداره می شود. مگر ما در کشور حاکم نداریم؟ «ما باید ابتدا مشکل را حل کنیم. وقتی اراده راز خود را آشکار کنیم، از تجربه دنیا نیز استفاده خواهیم کرد.»
تصمیم ایران برای حل بحران صندوق بازنشستگی چه بود؟
تقریبا هیچی. یکی از راهکارهایی که تا امروز مورد توجه قرار گرفته این است که شرکت های دولتی تسلیم شوند و به جای دولتی شدن، تبدیل به توهین شوند. این بدان معناست که نهادهای دولتی مانند صندوق‌های بازنشستگی در طول فرآیند خصوصی‌سازی شرکت‌ها را خریداری می‌کنند و بنابراین مدیریت شرکت‌ها تحت کنترل دولت باقی می‌ماند، اما تعهداتی مانند دستمزد و مزایای بازنشستگی را پرداخت نمی‌کنند.
تصمیم به فروش جزایر و استان خوزستان برگ زرین دیگری در تاریخ جمهوری اسلامی برای حل بحران بازنشستگی است. رئیس سابق صندوق بازنشستگی بومی در تشریح مشکل صندوق های بازنشستگی در کشور به دو موضوع سن بازنشستگی و بحران مدیریت پرداخت. اسلامیان گفت: در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی یک شرکت بین المللی بسیار معتبر و متخصص برای بررسی این بحران به ایران آمد و نتایج قابل توجهی به دست آورد. نتایج این بررسی ها برای تمامی مدیران ارشد کشور ارسال شد، اما به گفته اسلامیان، تنها محمد فروزنده، یکی از اعضای هیات امکان سنجی و اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور وقت، سوالاتی در مورد این نتایج مطرح کردند.
به گفته این مدیر سابق، وضعیت صندوق ها بستگی به وضعیت اقتصادی کشور دارد. از سوی دیگر، سن بازنشستگی در دنیا برای مردان 60 تا 65 سال و برای زنان یک یا دو سال کمتر است، در حالی که همین سن در ایران 49 تا 50 سال است. یعنی 15 سال با دنیا فاصله داریم و یک نفر را در اوج بلوغ رها می کنیم و یک نفر را جایگزین می کنیم، یعنی برای این سمت دو حقوق می دهیم.
اسلامیان تغییر مدیریت را یکی از عوامل تشدید بحران می داند. می گوید در دولت قبل ببینید چند مدیر در شستا عوض شدند؟ شاید 6 یا 7 مدیر. در این حکومت 3 حاکم تغییر کردند. شما صدها هزار میلیارد به کسی می دهید که باید راه برود تا راه را بیاموزد. این بدان معناست که اختلالاتی در سلامت کار و بهره وری ایجاد خواهد شد.”
دولت ها برای حل بحران بازنشستگی چه کرده اند؟
سه رویکرد برای مقابله با این مشکل وجود دارد. 1) اگر راه حلی برای مشکل پیری جمعیت پیدا نکنیم، استانداردهای زندگی در دهه های آینده کاهش خواهد یافت. ما می دانیم که به دلیل پیری جمعیت، جوان کافی برای جایگزینی افراد مسن تر وجود نخواهد داشت. در چنین شرایطی لازم است تا حد امکان از بین جوانان، زنان و به ویژه کارگران سالمند کار کنند و این به معنای افزایش ساعات کار و سن بازنشستگی است.
2) چالش حل نشدنی نیست. اکثر کشورها فضای قابل توجهی برای مانور برای افزایش نرخ اشتغال افراد 55 تا 64 ساله دارند. متوسط نرخ اشتغال در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه متشکل از 27 کشور توسعه یافته در حال حاضر 48 درصد است. کمترین نرخ اشتغال در فرانسه و بلژیک حدود 25 درصد و بالاترین آن در سوئیس حدود 70 درصد است.
اولین قدمی که دولت ها می توانند بردارند حذف یارانه برای افرادی است که زودتر از موعد خرید می کنند. برخی کشورها قبلاً این کار را انجام داده اند، اما تجربه نشان می دهد که این طرح کافی نیست. در بسیاری از موارد، سن واقعی بازنشستگی 2 تا 3 سال زیر سن قانونی بازنشستگی باقی می ماند، زیرا سایر مقررات افراد را تشویق به ترک می کند. به عنوان مثال، در اتریش از هر دو نفر یک نفر با حقوق بازنشستگی از کار افتادگی بازار کار را ترک می کند. سوئد در حال حاضر شاهد افزایش شدید تعداد کارگران مسن‌تر است که از مرخصی استعلاجی طولانی‌مدت استفاده می‌کنند. در جاهای دیگر، مانند فرانسه و بلژیک، حق دریافت مزایای بیکاری – بدون هیچ گونه تعهدی برای جستجوی فعالانه شغل جدید – به این معنی است که افراد مسن گاهی می توانند مستقیماً از بیکاری به مستمری برسند.
3) افزایش منابع تامین مالی بازنشستگی از طریق افزایش نرخ سهم و افزایش مالیات. هلند، دانمارک و اسرائیل بهترین سیستم های بازنشستگی را در جهان دارند. در مورد هلند، ریاضت اقتصادی و کاهش بدهی در کنار افزایش مشارکت سالمندان از طریق افزایش امید به زندگی، راهکارهایی هستند که برای کاهش بحران بازنشستگی به کار می روند. در اسرائیل افزایش سطح دارایی های صندوق های بازنشستگی خصوصی، کاهش وابستگی به منابع عمومی و کاهش بدهی های دولت از جمله راهکارهای تقویت صندوق های بازنشستگی است.
راه حل پیشنهادی مدیرکل تامین اجتماعی وزارت کار، پیشنهاد رادیکال دو سیاستمدار آلمانی به یونان برای حل بحران مالی در این عضو اتحادیه اروپا بود. این سیاستمداران تنها به جزایر بسنده نکردند و پیشنهاد فروش آکروپولیس را نیز دادند. اگرچه فروش اماکن تاریخی در یونان یک شوخی به نظر می رسید، اما برای برخی از جزایر یونان این اتفاق افتاد.
فروش جزایر یونان بخشی از سیاست خصوصی سازی دولت در دوران بحران اقتصادی بود. در سال 2015، در اوج بحران مالی و احتمال خروج یونان از اتحادیه اروپا و کشورهای عضو یورو، یونان 14 فرودگاه، چندین هتل، چندین شرکت انرژی و چندین بندر را در لیست فروش قرار داد. جالب اینجاست که یونان محدودیت های شهروندی را برای خریداران در نظر نمی گرفت و شرکت ها و افراد خارجی نیز می توانستند این املاک و دارایی ها را خریداری کنند. جانی دپ، ستاره هالیوود، یک جزیره خالی از سکنه یونانی به مساحت 0.2 کیلومتر مربع را به مبلغ 4.2 میلیون یورو خریداری کرد. یک شرکت آلمانی تمام 14 فرودگاه یونان را که برای فروش گذاشته شده بود، خریداری کرده است. در حال حاضر یونان یکی از معدود کشورهای عضو منطقه شینگن است که با خرید ملک، شهروندی یونان را به خارجی ها اعطا می کند.
آیا می توان ایران را از بحران صندوق بازنشستگی نجات داد؟
رئیس سابق صندوق بازنشستگی کشور معتقد است این بحران در ایران قابل حل است، هرچند ممکن است زمان ببرد. اسلامیان می گوید: «مشکل در یک یا دو سال حل نمی شود. ما باید پایه را بسازیم. از آنجا که این بحران چندین دهه در حال شکل گیری بود، ممکن است چندین دهه طول بکشد تا اصلاح شود.»
وی یکی از راهکارها را فهرست بندی صندوق های بازنشستگی عنوان کرد. اسلامیان می گوید: «شرکت های صندوق بازنشستگی می توانند به جای استخدام چند هزار نفر در هلدینگ ها، به بورس رفته و بورس را مدیریت کنند. این مدیر سابق صندوق بازنشستگی بومی می گوید: ورود صندوق ها به رقابت خصوصی سازی شرکت های دولتی راه حل نیست.