روز جدید رتبه بندی کشورها بر اساس سطح آزادی رسانه ها در سال 2022 اخیرا منتشر شده است و سه کشور در انتهای این فهرست بلند دیده می شوند. کره شمالی، اریتره و ایران! شاید خیلی ها بگویند که نیازی به رتبه بندی جهانی نبود. نگاهی به اخبار این روزها گواه این گفته است. تنها در یک هفته بیش از 10 خبرنگار و عکاس دستگیر شدند. افرادی که جرمشان به نظر اطلاع رسانی است. مطالعه موردی که وظیفه ذاتی رسانه و به تبع آن فعال رسانه ای است.
در دو هفته پس از مرگ مهسا امینی، دختر 22 ساله سکزی، در بازداشت گشت ارشاد و آغاز اعتراضات در کشور، همراه با دستگیری بسیاری از شهروندان به اتهام اغتشاش و خیابان. در اعتراضات، تعدادی از خبرنگاران نیز دستگیر شده اند. البته نه در خیابان. نیلوفر حامدی، الهه محمدی، یلدا معیری، فاطمه رجبی، ویدا ربانی، علیرضا کشبت، زهرا توحیدی، روح الله نهایی خبرنگاران و عکاسان بازداشت شده این روزها هستند. اگرچه تماس تلفنی این فعالان رسانه ای با خانواده هایشان حکایت از عدم تفهیم اتهام هنوز دارد، اما به نظر می رسد بیشتر جرایم آنها مربوط به اموری است که جزو وظایف رسمی آنها محسوب می شود. یلدا میری یکی از عکاسان بازداشت شده این روزها است که یکی از عکس های او از تظاهرات این روزهای تهران بازنشر شد. گزارش میدانی از بیمارستان کسری تهران، نیلوفر حامدی، خبرنگار شرق، یکی دیگر از بازداشت شدگان این لیست با اطلاع از مرگ مغزی مهسا امینی؛ بیمارستان مهسا منتشر شد. الهه محمدی، یکی دیگر از روزنامه نگاران بازداشت شده، گزارشی از مراسم خاکسپاری مهسا امینی در ساکز در روزنامه همه میهن منتشر کرده و هر یک از این افراد به نوعی در گزارش اعتراضات اخیر فعال بوده اند. گزارش‌هایی که در رسانه‌های مربوطه منتشر کرده‌اند، تنها توصیفی از وضعیت است و سعی کرده‌اند از تعصبی که بار قانونی بر دوش رسانه‌هایشان وارد می‌کند، پرهیز کنند. چیزهایی که مربوط به کارشان است. اما این نوشته های خداپسندانه به مذاق عده ای خوش نیامد و به این نتیجه رسیدند که این عکاس و خبرنگاران را دستگیر کنند. غلامحسین کرباسچی مدیرمسئول روزنامه همامیهن نیز با اشاره به دستگیری الهه محمدی به این موضوع اشاره کرد و گفت: باید به اطلاع شما برسانم که ایشان برای تهیه خبر مراسم تشییع مرحوم مهسا به سقز رفتند. امینی و خبر روزنامه را گزارش کرد. وی ارسال کرد که بخش هایی منتشر شده و قرار است بخشی در اختیار مسئولان قرار گیرد.
کرباسکی تصریح کرد: این نکته قبلا نیز اطلاع رسانی شده بود. لذا وظیفه حرفه ای خود را برای اطلاع رسانی انجام داده اند و به همین دلیل هیچ گونه مسئولیتی متوجه آنها نیست.»
در چنین شرایطی است که بسیاری این سوال اصلی را مطرح می کنند که یک رسانه در زمان بحران چگونه باید عمل کند؟ آیا او باید تنها راوی و زبان مدیران باشد یا سعی کند با دیدی بی طرفانه به ماجرا نگاه کند یا حداقل در کنار روایت های رسمی از زبان منتقدان حرف بزند؟
آزادی مطبوعات در هزارتوی فراموشی
بند 2 اصل سوم قانون اساسی، افزایش آگاهی عمومی در همه زمینه ها با استفاده مناسب از مطبوعات و رسانه های گروهی را در رأس وظایف دولت قرار داده است.
اصل 24 قانون اساسی آزادی مطبوعات را اینگونه بیان می کند: «نشریات و مطبوعات در صورتی آزادند که مخالف احکام و نظام اسلامی نباشند».
اصل 175 قانون اساسی نیز می گوید: «تأمین آزادی نشر و بیان در رسانه های گروهی (رادیو و تلویزیون) با رعایت موازین اسلامی ضروری است. در فصل سوم قانون مطبوعات «حق انتقاد، اظهارنظر و حق دریافت و انتشار آزادانه اخبار داخلی و خارجی از جمله حقوق مطبوعات است». همچنین در ماده 4 این قانون آمده است: «هیچ ارگان دولتی یا غیردولتی حق انتشار مقاله یا مقاله ای را ندارد که اقدام به اعمال فشار بر مطبوعات یا سانسور و کنترل نشریات کند». قانونی که به نظر می رسد سال هاست در مطبوعات رنگ خود را از دست داده و به راحتی شکسته می شود.
این سوال پیش می آید که یک رسانه در زمان بحران چگونه باید عمل کند؟ آیا او صرفاً باید روایتگر دیدگاه ها و زبان مدیران باشد یا سعی کند با نگاهی بی طرفانه به تاریخ نگاه کند یا حداقل در کنار روایت های رسمی از زبان منتقدان صحبت کند؟
کامبیز نوروزی، روزنامه نگار و حقوقدان در این باره معتقد است: «آزادی زمانی معنا پیدا می کند که حمایت آن با امنیت همراه باشد. مشکل آزادی مطبوعات در ایران نبود ثبات و امنیت حرفه ای است. به گفته وی، هیچ نشریه و روزنامه نگاری نمی داند چگونه برای رسیدن به امنیت بنویسد و در واقع نبود امنیت به دلیل بی نظمی عملی حقوق مطبوعات در ایران است.
رفتارهایی مغایر با لحن نرم و مسالمت آمیز رئیس جمهور
این در حالی است که برخی معتقدند رویکرد دولت به اعتراضات اخیر به اعتراضات دامن زده است. رسانه‌هایی که چارچوب‌ها را می‌شناسند، محدود هستند و در غیاب آنها، افرادی که با پرتال خبری آشنا نیستند و قدرت و ابزار تشخیص خبر درست از نادرست را ندارند و یا رسانه‌هایی که مغرضانه اخبار را دنبال می‌کنند، متوجه می‌شوند. فرصت منحصر به فرد. موردی که احمد زیدآبادی روزنامه نگار باسابقه در یادداشتی در کانال تلگرامی خود به آن اشاره کرده و نوشته است: اظهارات اخیر آقای رئیسی نشان از تلاش ایشان برای آرام کردن فضای التهاب و احترام به حق انتقاد و اعتراض مسالمت آمیز دولت دارد. . این در حالی است که نیروهای امنیتی به دنبال بازداشت خبرنگاران به دلیل پوشش اخبار مربوط به مرگ مهسا امینی هستند. این چه کشوری است؟ رئیس جمهور آن از یک سو با لحنی ملایم و مسالمت آمیز وعده تحمل انتقاد و اعتراض دولت را می دهد و از سوی دیگر دستگاه های امنیتی وی حتی گزارش دادن از وقایع را جرم و برخورد امنیتی می دانند!»
رسانه‌هایی که چارچوب‌ها را می‌شناسند، محدود هستند و در غیاب آنها، افرادی که با پرتال خبری آشنا نیستند و قدرت و ابزار تشخیص اخبار درست از نادرست را ندارند یا رسانه‌هایی که مغرضانه اخبار را دنبال می‌کنند، فرصت بی‌نظیری پیدا می‌کنند.
عباس عبدی روزنامه نگار درباره بازداشت های اخیر روزنامه نگاران نیز گفت: نظام ایران بیش از آنکه با «تحلیل و نظر» مشکل داشته باشد، با خبر و گزارش مشکل دارد. وی ادامه داد: به تلویزیون ایران نگاه کنید. برای رسیدگی به یک مشکل، او ممکن است از چندین شخصیت مختلف با دیدگاه های متفاوت و محدود دعوت کند تا در مورد یک موضوع چالش برانگیز اظهار نظر کنند. اما اطلاع رسانی اخبار بی طرف امکان پذیر نیست. مثلاً در ماجرای فوت مهسا امینی باید به مسئولان و عوامل گشت ارشاد، ساختمان وزیر و… مراجعه می کردند و گزارش و اخبار تهیه می کردند یا با کسانی که با مهسا در ارتباط بودند تماس می گرفتند. امینی در قضیه.داشتند صحبت می کردند. اتفاقی که برای مهسا افتاد را برادرش، خاله و اقوامش که همراهش بودند گفتند. یا با پرستار، مدیریت و پزشک بیمارستان صحبت کردند. همچنین بقیه حاضر در داستان در مصاحبه داستان خود را گفتند تا بدانیم چه اتفاقی افتاده است؟ اما رادیو به هیچکدام از اینها نزدیک نیست.”
در هر صورت دستگیری خبرنگاران و عکاسانی که وظایف ذاتی کار خود را انجام می دهند با هیچ منطقی قابل توجیه نیست.
در همین رابطه انجمن خبرنگاران استان تهران هفته گذشته در پی دستگیری عکاس یلدا میری بیانیه ای صادر کرد. وی ضمن دفاع قاطعانه از آزادی عمل خبرنگاران در انعکاس رویدادها، گفت: دولت ها، نهادهای نظارتی و قوه قضائیه باید در نظر داشته باشند که یکی از وظایف خبرنگاران و عکاسان حضور در رویدادهای روز برای تهیه خبر است. و گزارش می دهد. به همین دلیل مانند حضور پرسنل اورژانس و کادر پزشکی در یک رویداد خیابانی مانند تظاهرات، شرکت در تجمعات و تظاهرات رعایت نمی شود. حضور خبرنگاران و عکاسان را نمی توان شرکت در تجمعات تلقی کرد و از آن به عنوان دستاویز بازداشت نام برد.