ماهان نصرالهی: یکی از بارزترین ویژگی های ایران موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ویژه آن است که به سرزمین ایران ارزش و منزلت خاصی بخشیده است. شاید در گذشته چنین هدیه ای فاسد نشدنی به نظر می رسید. اما در دوره و عصر کنونی کریدورهای تجاری، وضعیت تغییر کرده است.
ماهان نصرالهی; سرویس بین الملل گزینش: یکی از بارزترین ویژگی های ایران موقعیت خاص ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی آن است که به سرزمین ایران ارزش و منزلت خاصی بخشیده است. با این حال شاید در گذشته چنین هدیه ای غیرقابل تخریب به نظر می رسید. اما در دوره و عصر کنونی کریدورهای تجاری، وضعیت تغییر کرده است. نگاهی به برنامه های جاری در سطح بین المللی و همکاری کشورهای همسایه به خوبی نشان می دهد که باید زنگ خطر زوال شأن ژئواکونومیک ایران را به صدا درآورد. متأسفانه طی دو دهه گذشته، ایران به دلیل افزایش تحریم‌ها و مهم‌تر از آن، حکومت‌داری ناکارآمد و بوروکراسی بیش از حد داخلی، فرصت‌های طلایی بسیاری را از دست داده یا در حال از دست دادن است. بحث راهروها همیشه مهم بوده است. اما پس از اعلام ابتکار کمربند و جاده چین، اهمیت این موضوع بیشتر شده و اکنون پس از حمله روسیه به اوکراین، اهمیت آنها دوچندان شده است.
ایران راه ارتباطی شرق و غرب و شمال و جنوب است و بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، هشت نقطه اصلی ترانزیتی از کشور یا اطراف آن عبور می‌کند. برخی از این گذرگاه ها یکی از بزرگترین پروژه های ارتباطی دوران مدرن هستند که تجارت دریایی را با ترانزیت و تولید در خشکی مرتبط می کند. ایران به دلیل درگیر شدن در تقابل های ایدئولوژیک و افزایش فشار تحریم ها از این فرصت ها به خوبی استفاده نمی کند.
همانطور که گفته شد، فرسایش حیثیت ژئواکونومی ایران به دلیل تعلل ایران و جدیت همسایگان با سرعت بالایی در حال وقوع است. بسیاری از این ارزش سرزمینی ایران که در حال از دست رفتن است ممکن است برای همیشه برگشت ناپذیر باشد. اخیراً اعلام شد که دولت جدید عراق که در احزاب شیعی نزدیک به ایران کار می کند، بودجه 2200 کیلومتری پروژه ریلی FAW به ترکیه را در بودجه 2023 تضمین کرده است. اما او حاضر به همکاری با ایران برای اتصال راه آهن شلمچه به بصره که تنها 35 کیلومتر با آن فاصله دارد، نیست. اگرچه تلاش برای دور زدن ایران توسط همسایگانش با همکاری چین از مدت ها قبل آغاز شده است. اما امیدواریم این اقدام عراق به عنوان هشدار زمینه ای برای تغییر برخی رویکردها و سیاست های ناسازگار با توسعه و پیشرفت کشور فراهم کند. زیرا ضربه به ارزش سرزمینی ما از این رویکردهای ضد توسعه ای وارد می شود.
ایران در این سال‌ها به دلیل ضعف و بی‌توجهی حتی در حفظ و نگهداری جاده‌های خود با مشکلاتی مواجه شد و در دو دهه اخیر نتوانست پروژه‌های توسعه ریلی خود را همسو با سایر شرکا به پیش ببرد. اگرچه برخی معتقدند که ایران هنوز فرصتی برای بهره مندی از طرح عظیم کمربند و جاده چین دارد. اما برخی دیگر معتقدند ایران تا حد زیادی از این طرح خارج شده است. کشورمان برای ایفای نقش در کریدور بین المللی شمال به جنوب برای ترانزیت کالا از ترکیه به روسیه و آسیای میانه به بنادر جنوب کشور و از آنجا به کشورهای آسیایی به ویژه هند و چین باید پروژه‌های ریلی متعددی را محقق کرده‌اند، اما هیچ‌کدام پیشرفتی نداشته‌اند. یکی از مصادیق بی‌احتیاطی و عدم جدیت در راه‌آهن ایران، راه‌آهن رشت – آستارا است که با 170 کیلومتر ریل برای تکمیل حلقه مفقوده شمال – جنوب مسدود شده است. راهرو پس از دو دهه، اما هیچ اتفاقی از این نوع رخ نداده است. همچنین تکلیف تملک اراضی و فاصله این راه آهن از دریا هنوز مشخص نشده است.
در مثالی دیگر، بندر چابهار به عنوان بخش کلیدی کریدور بین‌المللی شمال-جنوب شناخته می‌شود که دسترسی دریایی و زمینی هند را به افغانستان و آسیای مرکزی از طریق مرزهای شرقی و شمال شرقی کشور فراهم می‌کند. اما عدم استفاده مناسب و قابل دفاع از این ظرفیت باعث شده تا هند از مسیر ایران استفاده نکند، در حالی که در صورت استفاده کامل از ظرفیت دیپلماتیک و حمل و نقل، ترانزیت سالانه در این منطقه و درآمد حاصل از آن برای کشور بسیار قابل توجه خواهد بود. . همچنین باید اضافه کرد که چابهار پس از خروج ترامپ از برجام و بازگرداندن تحریم ها از تحریم ها معاف شد.
همچنین به دلیل نبود زیرساخت ها و کشتی های لازم، حدود 60 درصد تجارت ایران با روسیه از طریق خطوط ریلی و جاده ای جمهوری باکو انجام می شود. نتیجه این است که ایران نه تنها هیچ سهمی در کریدور شمال-جنوب ندارد، بلکه حدود دو سال است که از کریدور شرق-غرب کنار گذاشته شده است. چین از سال 2020 از طریق آسیای مرکزی، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه کالا را به ترکیه و اروپای شرقی ترانزیت خواهد کرد. پیش از این قرار بود ایران در مسیر این کریدور قرار گیرد، اما عدم توسعه خطوط ریلی و کشتیرانی ایران در دریای خزر عملاً ما را از این کریدور خارج کرد. ترکیه در تلاش است تا با سوء استفاده از شرایط ناشی از جنگ اوکراین، مسیر مهم ترین کریدور جاده ابریشم را تغییر داده و به مرکز مسیر زمینی این جاده تبدیل شود. «کریدور ترانس خزر» قزاقستان را از طریق دریای خزر به آذربایجان و گرجستان متصل می کند و از طریق این دو کشور به ترکیه وصل می شود و کالاها از طریق ترکیه به اتحادیه اروپا می رسد.
عدم جدیت و همکاری ایران، رقبای منطقه ای ما را به سمت طراحی مسیرهایی سوق داده است که ایران را دور می زند. در عین حال، اگر تمایلی وجود داشته باشد، کشور ما شرایط بسیار مساعدی برای استفاده از کریدورها دارد. اما تاکنون نتوانسته از این فرصت ها استفاده کند. ایران زمانی مسیر اصلی شمال به جنوب، از شرق به غرب و دوباره برگشت بود. بسیاری بر این باورند که در نتیجه این تحولات و ایجاد کریدورهای جایگزین، ارتباط ایران با کریدورهای مهم قطع خواهد شد. تهران در حال حاضر بر ایجاد کریدورهایی که کشورمان را احاطه کرده است نظارت دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
- کریدور CPEC با سرمایه گذاری چین در پاکستان، بندر گوادر در اقیانوس هند را به کاشغر در غرب چین متصل می کند.
– کریدور لازورد افغانستان را از طریق ترکمنستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان به ترکیه و اروپا متصل می کند.
– کریدور میانه چین را از طریق قزاقستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه به اروپا متصل می کند.
– خط لوله تاپی گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان و پاکستان به هند منتقل می کند.
– خط لوله تناپ گاز میدان گازی شاه دنیز جمهوری آذربایجان را از طریق ترکیه به اروپا می رساند.
خط لوله دو طرفه خزر (TCP) گاز ترکمنستان را از بندر ترکمن باشی به آذربایجان و از خط لوله تناپ به اروپا منتقل می کند.
کشورهای همسایه ایران مانند ترکیه، پاکستان، عراق و امارات با برنامه ریزی ها و کمک های خارجی به طرق مختلف ایران را احاطه کرده اند که چین در این میان نقش مهمی را ایفا می کند. پاکستان با کمک چین، بندر گوادر را توسعه داده است که رقیب سرسختی برای چابهار خواهد بود و چین را از ایران بی نیاز خواهد کرد. امارات با توسعه بنادر خود دیگر به سختی به بنادر ایران نیاز خواهد داشت و مشتریان خلیج فارس را جذب می کند. توسعه بنادر و اجاره آنها برای حذف رقبا به شکلی است که از آن به «جنگ بنادر» تعبیر شده است. حتی عراق نیز بندر فاو را با سرعت تمام تجهیز کرده است که از اهمیت بندر خرمشهر می کاهد. - مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی در گزارش اخیر خود دور زدن ایران از طریق کریدورها را تهدیدی جدی برای مزیت‌های نسبی ایران دانست و تصریح کرد: اگر کریدورهای ترانزیتی منطقه‌ای و جهانی را میدان نفتی مشترک بین کشورها بدانیم، می‌توان گفت که کشورها همسایه و منطقه با ایجاد و فعال سازی کریدورهای دیگر از این فرصت استفاده کرده و سهم ایران را از این میدان نفتی مشترک ربوده اند. وی در این گزارش با انتقاد از «عدم توجه لازم به ظرفیت ترانزیتی ایران»، تاکید کرد: این موضوع علاوه بر درآمدزایی و ایفای نقش مهم در اقتصاد، می تواند ارزش راهبردی برای کشور داشته باشد؛ در حالی که این موضوع می تواند برای کشور ارزشی راهبردی داشته باشد. چرا که گسترش و تقویت دیپلماسی اقتصادی ایران در بین کشورهای جهان و در نتیجه باعث وابستگی بیشتر کشورهای جهان به همکاری اقتصادی با ایران و کاهش حساسیت اقتصاد ایران به تحریم خواهد شد.
- واقعیت مهم این است که ایران علاوه بر زیرساخت‌هایی مانند جاده‌ها و راه‌آهن‌ها و کشتی‌ها و فشار تحریم‌ها، زیرساخت‌های نرم‌افزاری دارد. به عنوان یک فضای کسب و کار، ارتباط با اقتصاد جهانی وجود ندارد، در این میان، اهمیت زیرساخت‌های نرم بیشتر است و پیش‌نیاز بهبود زیرساخت‌های سخت محسوب می‌شوند. در نهایت، ایران در دو دهه گذشته پیشرفت چندانی در زمینه حمل و نقل ترانزیتی نداشته و بسیاری از توافقات اجرایی نشده است. اما کشورهای دیگر به موفقیت های زیادی دست یافته اند. همانطور که دیدیم ایران یک شاهراه بین المللی است و هنوز هم فرصت حفظ این موقعیت را دارد. پس امیدواریم اجازه ندهیم شاهراه بین المللی جهان به شاهراه بین المللی سابق جهان تبدیل شود.