یک سال از عملکرد دولت سیزدهم در حوزه مناطق آزاد می گذرد و برخلاف انتظار، نتایج قابل قبولی در این حوزه وجود ندارد. وزارت اقتصاد و دارایی مصوباتی در حوزه مالیاتی برای مقابله با فرار مالیاتی و ایجاد شرکت های پوسته ای صادر کرده است که مسئولان منطقه آزاد از آن انتقاد کرده اند. همانطور که مسئولان مناطق آزاد انتقاد می کنند، ظاهرا این رویه منجر به کاهش سرمایه گذاری در مناطق آزاد شده است، اما بررسی وضعیت کارآمدی این مناطق نشان می دهد که نه تنها سرمایه گذاری در سال های اخیر افزایش نیافته است، بلکه بسیاری از فضای مجازی افزایش یافته است. در یکی از آدرس‌های مناطق آزاد شرکت‌هایی در آنجا ایجاد شده است، 8000 شرکت ثبت شده است که قابل تامل است و شفافیت آن واقعاً به اقتصاد کشور کمک می‌کند، اما در این زمینه ایراداتی وجود داشت. روز گذشته سعید محمد دبیر شورای عالی مناطق آزاد از سمت خود برکنار شد و در گزارشی که در ادامه می خوانید به بررسی عملکرد یک ساله وی و مناطق آزاد در دولت سیزدهم پرداخته ایم.
منطقه آزاد هنوز تعریف مشخصی در ذهن مردم ندارد. عده ای با شنیدن این نام بر این باورند که می توانند با خیال راحت خودروهای خارجی را در خیابان ها تردد کنند، در حالی که مناطق آزاد قرار بود مکانی برای نجات اقتصاد کشور باشد اما در نهایت تبدیل به پورتالی برای واردات و قاچاق کالا شد. پدیده‌هایی مانند فرار مالیاتی، ثبت شرکت‌های پوسته‌ای، جایگزینی واردات به جای صادرات، مبادلات مالی غیرشفاف و نبود زیرساخت‌ها از جمله عواملی است که کارشناسان اقتصادی در این سال‌ها در مناطق آزاد ایران از آن صحبت کردند و این موارد از جمله مواردی است که دلایل شناخته شده ناکامی مناطق آزاد با این وجود عزم دولت و مجلس قبلی برای ایجاد مناطق آزاد جدید قابل تامل بود، زیرا در اردیبهشت 1400 هفت منطقه آزاد دیگر به مناطق آزاد ایران اضافه شد.
نمایندگان مجلس بر ایجاد منطقه آزاد تاکید کردند
برخی کارشناسان بر این باورند که اصرار نمایندگان شهرستان های مرزی برای آزادسازی حوزه های انتخابیه، آنها را در دوره های بعدی رای می دهد و برای این کار سخت تلاش می کنند. دلیل افزایش مناطق آزاد نیز تقریباً همین است. از سوی دیگر باید توجه داشت که مناطق آزاد فعلی هنوز به کارکرد اولیه خود نرسیده اند و در صورت ایجاد مناطق بیشتر با توجه به اینکه مسئولان می گویند این مناطق به مبادی واردات تبدیل شده اند، فشار ارزی بر کشور افزایش خواهد یافت. و این بر نرخ ارز تاثیر می گذارد.
تراز تجاری مثبت؟
اوایل پاییز بود که سعید محمد در سمت دبیری شورای عالی مناطق آزاد از مثبت شدن تراز تجاری مناطق آزاد پس از 30 سال خبر داد. وی گفت: تراز تجاری مناطق آزاد کشور برای اولین بار در 30 سال گذشته مثبت شده است. میزان تولید و صادرات افزایش یافت و میزان سرمایه گذاری 40 هزار میلیارد تومانی در این مناطق 58 درصد افزایش یافت. مثبت بودن تراز تجاری در شرایط تحریم مایه خوشحالی است اما تحلیل آمارها نشان می دهد که کاهش واردات در مناطق آزاد منجر به مثبت شدن تراز تجاری شده است. مسعود دانشمند دبیرکل خانه اقتصاد ایران در گفتگو با خبرنگار ما با اشاره به اثربخشی این مناطق گفت: ساختار مناطق آزاد به گونه ای است که از تعریف اولیه خود منحرف شده است و هر رئیسی مناطق آزاد نمی توانند در راستای بهره وری فعالیت های ویژه ای انجام دهند وی معتقد است منطقه آزاد نیازی به گمرک ندارد و فعالان بخش خصوصی که با ارز خود در آنجا فعالیت می کنند نباید پاسخگوی کار کسی باشند اما قوانینی که در منطقه آزاد وجود دارد، در سرزمین اصلی هم رعایت می شود و تفاوت زیادی بین آنها وجود ندارد.
این دانشمند به بهره برداری از مناطق آزاد در کشورهای دیگر اشاره کرد و گفت: در کشورهای دیگر رویه به این صورت است که برای هر واردات یا صادرات، کارمزد دریافت می کنند و اگر قرار باشد کالایی وارد سرزمین اصلی شود، باید عوارض گمرکی بپردازد. اما در حال حاضر واردات به مناطق آزاد نیز مشمول حقوق گمرکی است که مغایر با اصول قوانین مناطق آزاد است.
دبیرکل خانه اقتصاد ایران می گوید: در مناطق آزاد بانک نداریم و قرار بود چندین بانک تجاری و خارجی در مناطق آزاد فعالیت کنند، اما بانک مرکزی در دولت های گذشته اعلام کرد که باید طبق قانون عمل کنید. قوانین پولی و بانکی این قاره و ایران را نیز تحریم کردند.
آنها رفتند چندی پیش دبیر شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از دستیابی به تراز تجاری مثبت 35 میلیون دلاری در مناطق آزاد برای اولین بار پس از 30 سال فعالیت این مناطق خبر داد. حال این سوال مطرح می شود که آیا تراز تجاری مثبت مناطق آزاد ناشی از افزایش صادرات است؟ بر اساس آمار، تراز تجاری مثبت یا متوازن مناطق آزاد در کشور ناشی از کاهش واردات در مناطق آزاد است نه افزایش و رشد تولیدات صادرات محور. یعنی در سال های گذشته اتفاق مهمی در صادرات منطقه آزاد ایران رخ نداده است. بلکه حجم واردات در مناطق کاهش یافت که دلیل اصلی آن ممنوعیت های تاج و واردات و محدودیت های ارزی کشور بود. همانطور که برخی کارشناسان می گویند تراز تجاری بسیاری از سازمان های منطقه ای منفی است و تنها یکی دو منطقه آزاد هستند که با داشتن تراز تجاری مثبت تراز تجاری منفی سایر سازمان های منطقه ای را پوشش می دهند. بنابراین نمی توان نتیجه گرفت که مناطق آزاد در کشور صادرات محور و به سمت تولیدات صادرات محور بوده اند.
اخراج سعید محمد و گیرنده جدید
دیروز تغییراتی در مدیریت مناطق آزاد ایران ایجاد شد. رئیس جمهور با صدور حکمی از سوی حجت الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی، سید احسان خاندوزی را به سمت سرپرست دبیری شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و ویژه اقتصادی منصوب کرد. در پرونده ابراهیمی، سرپرست جدید دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و ویژه اقتصادی، مسئولیت های معاونت توسعه مدیریت و منابع دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، مدیرکل پشتیبانی قضایی، معاون استاندار تهران، معاون سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران و رئیس اداره سازمان منطقه آزاد چابهار. بر اساس این گزارش، وی دارای مدرک دکتری مدیریت استراتژیک از دانشگاه دفاع ملی است. سید محمد پیش از این مسئولیت دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و ویژه اقتصادی را بر عهده داشت.
سکوت مناطق آزاد در قبال وضعیت تجارت
اوایل هفته گذشته خبرنگار جام جم برای پیگیری موضوع مثبت شدن تراز تجاری با مسئولان مناطق آزاد تماس گرفت تا جزئیات بیشتر مشخص شود اما پس از یک هفته پیگیری و معرفی مدیران مختلف نتیجه ای حاصل نشد سرمایه گذاری توسعه و انتقال فناوری با وجود تلاش‌های فراوان بی‌ثمر ماند. حتی برخی از مدیرانی که به تماس خبرنگار ما پاسخ دادند پس از طرح موضوع اعلام کردند که در این خصوص صحبتی نمی کنند و باید مجددا به روابط عمومی ارجاع شود. این رویه تا تغییر روز گذشته دبیر شورای عالی مناطق آزاد ادامه داشت. انتقادها از عملکرد مناطق آزاد در هفته های اخیر به شدت افزایش یافته است اما مسئولان این حوزه سکوت را بر پاسخگویی ترجیح داده اند. حتی چندین بار در حوزه مبارزه با فرار مالیاتی که رویکرد اصلی دولت سیزدهم بود، این انتقاد مطرح شد که این اقدام باعث کاهش سرمایه‌گذاری شد و دولت قصد برخورد با شرکت‌های پوسته را داشت.