روز جدید زمان بندی نقطه پایانی تلاش ها برای احیای برجام به مواضع و منافع سیاسی طرفین بستگی دارد. غرب استدلال کرده است که پیشرفت برنامه هسته ای ایران، برجام را بی معنا می کند. اما ادعاهای اخیر مقامات آمریکایی مبنی بر اینکه ایران برنامه ساخت بمب خود را “از سر نگرفته”، تا حدودی آغوش آنها را برای ادامه تلاش ها باز کرده است.
یک تحلیلگر مسائل بین الملل می گوید برای ایران ضرب الاجلی وجود ندارد اما مشکل اصلی ما این است که طبق برخی برآوردها روزانه حدود 250 میلیون دلار از درآمد نفت و گاز خود را از دست می دهیم. نفت و گازی که یا از همسایگان به سرقت می‌رود یا به منابع زیرزمینی منتقل می‌شود یا تخریب می‌شود و سرمایه‌ای که از این طریق از دست می‌دهیم در واقع برای همیشه از دست می‌رود در حالی که مردم با مشکلات عظیمی روبرو هستند.
کوروش احمدی، دیپلمات سابق ایران در سازمان ملل در گفتگو با «اسسه» در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه انریکه مورا، نماینده اتحادیه اروپا همواره مواضع خوش بینانه داشته است، اکنون از ناامیدی صحبت می کند. با پیشرفت، چشم انداز دستیابی به توافق چیست. وی گفت: در حال حاضر هیچ چشم انداز روشنی وجود ندارد. حداقل طرف آمریکایی گفته است که هیچ برنامه ای برای نشست جدیدی وجود ندارد. البته قطر و اتحادیه اروپا همچنان مشغول تلاش هستند، اما شاید برگزاری نشست جدید برای شکل‌گیری چشم‌انداز اولیه توافق، عملاً به تعویق بیفتد.
وی افزود: سخنگویان آمریکا همچنین استدلال کردند که چشم انداز تعلیق یا ادامه مذاکرات به ارزیابی فنی برنامه هسته ای ایران در مقایسه با منافع منع اشاعه برجام بستگی دارد. از سوی دیگر، همین سخنرانان، از جمله اخیرا رابرت مالی، مذاکره کننده آمریکایی، گفته اند که به نظر نمی رسد ایران برنامه تسلیحات هسته ای خود را از سر گرفته باشد. ارزیابی سرویس اطلاعات ملی آمریکا در 9 مارس این بود که ایران هیچ برنامه ای برای ساخت بمب هسته ای ندارد. بنابراین، اگر طرف آمریکایی تصور کند که از برخی تصمیمات سیاسی در نظام سیاسی ما اطلاع دارد و همچنین تصور کند که ایران برنامه ای برای ساخت بمب ندارد، تنش فعلی می تواند تا مدتی ادامه داشته باشد، از جمله مذاکرات گهگاهی. تا بالاخره طرفین به یک حد وسط برسند و به توافق برسند یا به این نتیجه برسند که ادامه مذاکرات فایده ای ندارد و تلاش را خاتمه دهند. می توان حدس زد که حداقل این تنش تا جلسه بعدی هیئت مدیره آژانس در اوایل سپتامبر ادامه داشته باشد.
این کارشناس سیاست خارجی درباره ضمانت های مورد نظر تهران گفت: لحن مقامات ایرانی در چند هفته اخیر کمی تغییر کرده است و آن این است که آنها تاکید بیشتری بر آنچه که ضمانت منفعت اقتصادی ایران می نامند داشته اند. در اصل، این بیانیه و تاکید درستی است، زیرا هدف کلی برجام محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران در ازای عادی‌سازی روابط ایران با جهان بود. اما می دانیم که شیطان در جزئیات است و مشکل اینجاست که سازوکارهای این امر در برجام در قالب لغو تحریم های مرتبط با برنامه هسته ای تعیین شده است. مشکل اینجاست که در خارج از چرخه مذاکرات، نمی‌توانیم دقیقاً بدانیم که مقامات ایرانی چه سازوکاری را برای سود اقتصادی در نظر دارند و طرف آمریکایی با چه چیزی موافق و مخالف است. البته اصرار ایران بر عدم تضمین خروج از برجام همچنان مطرح است. اما مشخص نیست که این به معنای ضمانت قانونی است یا مثلاً چیزی به نام «ضمانت داخلی».
احمدی همچنین تاکید کرد: واقعیت این است که من مکانیسم خاصی در نظام سیاسی آمریکا نمی بینم که یک رئیس جمهور بتواند رئیس جمهور بعدی را مجبور به انجام کاری کند یا او را از انجام کاری منع کند. بزرگترین تعهد آمریکا در سیاست خارجی. تصویب به کنگره است که راه هایی برای اجتناب از آن وجود دارد. ضمانت ذاتی در قالب باقیمانده مواد و تجهیزات هسته‌ای در ایران بالاتر از حد مجاز برجام، در صورت موافقت ایالات متحده، تضمین خوبی است. اما آن «اگر» اگر بزرگی است. در مورد ماشه نیز می دانیم که بخشی از رزولوشن 2231 است و تغییر آن مستلزم تغییر متن رزولوشن است که کار ساده ای نیست.
این کارشناس مسائل بین‌الملل درباره موضوع اصلی این مذاکرات گفت: پرونده سه سایت قدیمی هسته‌ای که در آژانس باز است، البته موضوع مهمی است. و ایران حق دارد بسته شدن خود را دنبال کند. اما این موضوعی است که باید در جریان مذاکرات و پیشرفت در حل مسائل دیگر و شاید بعداً حل شود. وی افزود: بر اساس تجربه سال 2015، معتقدم اگر توافقی در مورد احیای برجام حاصل شود، این مشکلی است که قابل حل است.
وی همچنین در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر گناه ظاهری ایران گفت: گناه آشکار موضوع مهمی است که طرف ایرانی باید به آن توجه کند. متأسفانه در دوره پس از دوحه، کشورهای غربی به وضوح روی این موضوع تمرکز کرده اند. آنها بارها مدعی شده‌اند که ایران «خواست‌هایی غیر از برجام» از قطر مطرح کرده است، ادعا کرده‌اند که ایران در چند ماه گذشته مطالبات خود را افزایش داده است، ادعا کرده‌اند که جدول زمانی بازگشت هر دو کشور به برجام دسته‌جمعی بوده است. که ایران آن را رد کرد، تلاش کرد ایران را بیهوده و غیرمتعهد نشان دهد و این سخنان را در سطح وسیعی منتشر کرد. از سوی دیگر، مقامات ایرانی از این که توافق وجود دارد و توپ در زمین آمریکا و غیره است خوشحال هستند.
احمدی افزود: واقعیت این است که این مذاکرات ماهیت چندان محرمانه ای ندارد، زیرا علاوه بر اعضای برجام، دولت های منطقه نیز در آن دخالت دارند و دیر یا زود جزئیات آن فاش خواهد شد، بنابراین مقامات ایرانی باید توضیحات مفصل تری ارائه و از آن جلوگیری کرد. عقب ماندن از این بازی پیامدهای بسیار منفی برای منافع و امنیت ملی خواهد داشت.
این دیپلمات سابق درباره اینکه انتخابات میان دوره ای و نشست شورای حکام در شهریور ماه می تواند در حصول یا عدم توافق و افزایش تنش موثر باشد، گفت: انتخابات میان دوره ای در آمریکا از این جهت حائز اهمیت است که در کمپین انتخاباتی و در نگرش سیاستی امکان کسب امتیاز برای دولت و دموکرات ها را کمتر می کند. اما یافتن اکثریت جمهوریخواه در کنگره نباید برای آینده برجام بسیار مهم تلقی شود. فراموش نکنیم که در سال ۲۰۱۵ جمهوری‌خواهان اکثریت هر دو مجلس کنگره را در اختیار داشتند، اما نتوانستند به حد نصاب لازم برای جلوگیری از اجرای برجام برسند. به طور کلی رئیس جمهور آمریکا در سیاست خارجی دارای اختیارات بسیار گسترده ای است. اما جلسه شورای اداری آژانس نقطه عطف مهمی خواهد بود. زیرا این مناسبت می تواند فرصتی برای جریان های تندرو در غرب ایجاد کند تا ایران را تحت فشار قرار دهند و تهدید به ارسال پرونده به شورای امنیت کنند.
احمدی در پاسخ به این سوال که چقدر زمان برای حفظ برجام باقی مانده است، گفت: زمان پایان تلاش ها برای احیای برجام به مواضع و منافع سیاسی طرفین بستگی دارد. غرب استدلال کرده است که پیشرفت برنامه هسته ای ایران، برجام را بی معنا می کند. اما ادعاهای اخیر مقامات آمریکایی مبنی بر اینکه ایران برنامه ساخت بمب خود را “از سر نگرفته”، تا حدودی آغوش آنها را برای ادامه تلاش ها باز کرده است. در این راستا، بحران اوکراین نیز مورد توجه ناظران است. واضح است که احیای برجام در این شرایط چه از نظر افزایش عرضه بازار نفت و چه از نظر حذف منبع مهم تنش و عدم اطمینان در منطقه مهم خاورمیانه به نفع روسیه نیست.
وی در پایان افزود: البته برای ایران هم ضرب الاجلی وجود ندارد. مشکل اصلی ما این است که طبق برخی برآوردها روزانه حدود 250 میلیون دلار از درآمد نفت و گاز خود را از دست می دهیم. نفت و گازی که یا از همسایگان گرفته می‌شود یا به منابع زیرزمینی منتقل می‌شود یا فاسد می‌شود و سرمایه‌ای که از این طریق از دست می‌دهیم در واقع برای همیشه از دست می‌رود در حالی که مردم با مشکلات عظیمی مواجه هستند.