«تراست» در گفت و گو با یوسف مولایی به موضوع بستن تنگه هرمز بر اساس قانون اساسی دریاها می پردازد.
مهدی بیک اولی
آیا بستن تنگه هرمز از نظر حقوق بین الملل امکان پذیر است؟ این ابهام یکی از سوالات مهمی است که افکار عمومی ایران سال هاست با آن دست به گریبان است. اما تاکنون هیچ پاسخ علمی و مستندی از سوی کارشناسان و اساتید دانشگاه داده نشده است. هر زمان که روابط ارتباطی ایران با غرب تیره می شود و یا چالش سیاست خارجی شکل می گیرد، برخی افراد، جریان ها و رسانه ها اعلام می کنند که با بستن تنگه هرمز، ایران می تواند از ابزار مناسب برای فشار به غرب استفاده کند. یکی از چهره هایی که بارها در قالب سرمقاله ها، یادداشت ها و مصاحبه های رسانه ای خود پیشنهاد بسته شدن تنگه هرمز را مطرح کرده است، حسین شریعتمداری، مدیرمسئول کیهان است. شریعتمداری در یادداشتی که در روزنامه کیهان در تاریخ 3 آذر منتشر شد، نوشت: «جمهوری اسلامی ایران حق دارد و می‌تواند اگر منافع ملی خود را در خطر ببیند، تنگه هرمز را به روی همه نفت‌کش‌ها و حتی کشتی‌های حامل کالاهای تجاری ببندد. و اسلحه.” ببندش.” شریعتمداری در گفت و گو با خبرگزاری های اصولگرا این ایده تکراری را در روزهای اخیر و در پی افزایش تنش ها بین ایران و اروپا تکرار کرد.
اما امروزه اندیشه شریعت در میان اصولگرایان شریکی نیز پیدا کرده است. 3 روز پیش توییتی به نقل از زهرا شیخی نماینده مردم اصفهان منتشر شد. شیخی در توئیت خود در واکنش به تنش های اخیر با اروپا نوشت: «زمان رضایت نرسیده است، همه کشورهای جهان برای عبور از تنگه ها عوارض می گیرند… اروپایی ها باید برای امنیت جانی خود به ارتش ما ادای احترام کنند. این توییت شیخ واکنش‌های زیادی را به همراه داشت و بسیاری از کاربران از تحلیلگران پرسیدند که آیا چنین اقدامی براساس روابط بین‌الملل عملی است یا خیر.
حسین دهباشی، پژوهشگر تاریخ در پاسخ به توئیت زهرا شیخی به موضوعی اشاره می کند که ابهام قابل توجهی را برطرف می کند. این پژوهشگر تاریخ در کامنتی زیر پست زهرا شیخی نوشت: کشورهای دنیا برای کانال هایی که از سرزمینشان می گذرد عوارض می گیرند اما تنگه هرمز یک آبراه بین المللی است… یوسف مولایی، استاد روابط بین الملل با اعتماد تایید شد. این روند ادامه داشت تا اینکه در دو روز گذشته نمایندگان زیادی به این بحث پیوستند و درباره بستن تنگه هرمز صحبت کردند.
پیشنهاد بستن تنگه هرمز در مجلس و تکذیب آن
در تقابل اظهارات موافق و مخالف بستن تنگه هرمز، در 11 بهمن ماه خبری به نقل از محمد حسن آصفری، عضو شورا و کمیسیون داخلی مجلس منتشر شد که نشان می داد مجلس به دنبال ارائه است. دو طرح اضطراری برای محدود کردن تردد کشتی‌های اروپایی در تنگه هرمز.
آصفری اعلام کرد: مجلس در حال بررسی طرحی است که تردد کشتی‌های تجاری اروپایی در این تنگه را محدود کند. نماینده مردم اراک تاکید کرد: طرحی را دنبال می کنیم که تردد کشتی های تجاری اروپایی را در تنگه هرمز محدود کند و اگر پارلمان اروپا از تصمیم خود عقب نشینی نکند، مطمئن باشند که این کار را انجام خواهیم داد. در پارلمان خودمان اقداماتی انجام دهیم و با محدودیت تردد در تنگه هرمز برای کشتی های اروپایی که قطعاً به نفع آنها نخواهد بود، پس بهتر است تا دیر نشده پارلمان اروپا از تصمیم خود صرف نظر کرده و عقلانیت نشان دهد و شما را متوقف کند. با گذشت کمتر از 24 ساعت از اظهارات عصیفری و در شرایطی که این اظهارات بازتاب گسترده ای در رسانه های داخلی و خارجی داشت، رئیس هیأت رئیسه مجلس یازدهم روز دوشنبه بهمن ماه در گفت و گو با خبرنگاران مجلس، اظهارات آصیفری را تکذیب کرد. 3، اعلام کرد: طرح بستن تنگه هرمز در دستور کار مجلس نیست، سید نظام موسوی تاکید کرد: طرح بستن تنگه هرمز تنگه در دستور کار مجلس نیست» و گفت: اگر اروپایی ها با پیشنهاد پارلمان اروپا مبنی بر تروریستی اعلام شدن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی موافقت کنند، شورای اسلامی نیز متقابلاً پاسخ خواهد داد. و اقدامات پیشگیرانه در برابر این اقدام را تصویب می کند.»
وی در گفت وگو با ایسنا، اظهار کرد: جمعی از نمایندگان مجلس طرحی را با عنوان اقدامات متقابل و در راستای مصوبات اتحادیه اروپا برای حفظ قانون اساسی و منافع و حقوق ملت ایران تدوین و پیشنهاد کردند و در این راستا در طرحی به بستن تنگه هرمز اشاره شده است. آنچه در فضای مجلس مطرح است و سخنان رئیس مجلس نیز به شرح زیر است؛ اگر اروپایی‌ها مرتکب اشتباه راهبردی شوند که بر اساس آن پیشنهاد پارلمان اروپا مبنی بر تروریستی اعلام کردن سپاه در نهادهای قاطع و نهایی آنها مورد تأیید قرار گیرد، قطعاً مجلس نیز متقابل و اقدامات پیشگیرانه در برابر این اقدام انجام می‌دهد.»
قوانین بین المللی درباره بستن تنگه هرمز چه می گوید؟
یوسف مولایی، استاد روابط بین الملل و حقوق سیاسی دانشگاه تهران در گفت و گو با «اعتماد» به تشریح زوایای پنهان این موضوع می پردازد. مولایی در پاسخ به این سوال که آیا بسته شدن تنگه هرمز بر اساس روابط بین الملل امکان پذیر است، گفت: طبق کنوانسیون 1982 که بر اساس حقوق دریاها تنظیم شده و به قانون اساسی دریاها معروف است، انواع دریاها عبارتند از. تعریف شده است. تنگه هرمز به عنوان یک تنگه بین المللی در این کنوانسیون گنجانده شده است. البته ایران در آن زمان و در بحبوحه جنگ 8 ساله با عراق این کنوانسیون را امضا نکرد و اعلام کرد که تنگه هرمز بین المللی نیست. در عین حال کشورهای غربی و قدرت های بزرگ اعلام کرده اند که حتی اگر ایران امضا نکند، از نظر حقوقی یک تنگه بین المللی است.
وی ادامه داد: اما بحثی که بر اساس آن تنگه هرمز بین المللی اعلام شد این است که این تنگه دریای آزاد را به یک منطقه مهم اقتصادی جهان متصل می کند و در واقع تنها مکان مناسب برای حمل و نقل بین المللی در جهان است. این منطقه و در آبهای آزاد واقع شده است.
مولای یادآور شد: «نبردی بین انگلیس و آلبانی در سطح بین المللی برای تنگه کارفو یا آلبانی وجود دارد.» تعاریف تنگه های بین المللی در آنجا نوشته شده است. در سال 1946، کشتی های بریتانیایی هنگام عبور از تنگه کورفو در آب های ساحلی مورد حمله آلبانی قرار گرفتند، زیرا آلبانی این تنگه را در آب های سرزمینی خود می دانست. سرانجام انگلیس به شورای امنیت شکایت کرد و آلبانی مسئول این حمله شناخته شد.
این استاد دانشگاه گفت: البته تنگه هرمز به نوعی یکی از آب های داخلی ایران محسوب می شود زیرا عرض این تنگه کمتر از 24 مایل است. اما از آنجایی که تنگه ای است که تنها راه عبور و اتصال به خلیج فارس یا دریای عمان محسوب می شود، بنابراین طبق اسناد بین المللی، پرونده کارفور و کنوانسیون 1982، این تنگه بین المللی است. زمانی که یک تنگه بین المللی معرفی می شود، کشورهای ساحلی نمی توانند آن را ببندند یا از حمل و نقل آن عوارض دریافت کنند.
مولای خاطرنشان کرد: «گذر ترانزیت در تنگه‌های بین‌المللی یک قانون است و حتی کشتی‌های جنگی می‌توانند بدون مجوز از آن عبور کنند.» در حالی که قبل از کنوانسیون 1982، کشتی‌های جنگی باید از کشورهای ساحلی مجوز می گرفتند. من نمی خواهم وارد جزئیات حقوق ترانزیتی و … شوم، فقط از نظر حقوق بین الملل می گویم که تنگه هرمز بین المللی است و بستن آن وظایف زیادی دارد.
کشورهای ذینفع و قدرت های بزرگ همواره برای آزادی دریاها و عبور از دریاهای بین المللی هر اقدامی را انجام می دهند. این پیشنهادها شامل تحریم های گسترده، اقدام نظامی و فشار بین المللی است. هر اقدامی برای بستن این تنگه عواقب ناگواری برای ایران خواهد داشت.
مولایی در پاسخ به این سوال که آیا تهدید به بستن تنگه هرمز که هر از چند گاهی از سوی برخی افراد، جریان ها و رسانه ها مطرح می شود، در راستای منافع ملی کشور است یا خیر، گفت: درست است که این روزها گفته های اساتید و کارشناسان دانشگاه برای تصمیم گیرندگان و سیاستمداران اهمیت چندانی ندارند. آنهایی که سیاست می کنند دیدی متفاوت از ما دارند و ما را حامی غرب و آمریکا معرفی می کنند. در حالی که وجود ما در گرو سربلندی ایران است.
وی گفت: در زمان جنگ ایران و عراق بارها بحث بستن این تنگه مطرح شد اما چنین اقدامی به درستی مجاز نبود. فکر نمی‌کنم همه حاکمان کشور در این موضوع اتفاق نظر داشته باشند. تنها برخی از طیف های رادیکال وجود دارند که چنین تهدیداتی را ایجاد می کنند. ممکن است این تهدیدها به عنوان یک عامل بازدارنده عمل کند تا اتحادیه اروپا به تصمیمات خصمانه خود علیه سپاه عمل نکند.
مولایی با اشاره به اینکه ایران با چالش های جدی در برابر کشورهای غربی مواجه است، گفت: در کنار موضوع برجام، موضوع همکاری نظامی ایران با روسیه نیز برای کشورهای اروپایی نگران کننده است. در این شرایط ایران باید در زمینه های سیاسی، نظامی و ارتباطی به گونه ای برنامه ریزی کند که روابط ارتباطی اش با تمام دنیا در حالت عادی باشد. نه به نفع ایران و نه به نفع کشورهای منطقه است اقداماتی انجام شود که آتش تنش را دامن بزند.
این ادعاهای متناقض در شرایطی بارها در فضای مجازی بازنشر شده که هنوز هیچ یک از مسئولان کشور اظهار نظر دقیقی در خصوص این تصمیم نداشته اند. به نظر می رسد در روزها و هفته های آینده اخبار بیشتری از او منتشر شود.