قنات ها زیر پوست شهر نفس می کشند/ قنات زارچ آیینه ی عقل یزدی است

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا ؛ به گزارش یزدرسا ، قنات زارچ در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۹۵ در استانبول برگزار شد، قنات زارچ در فهرست یونسکو قرار گرفت. فهرست جهانی طولانی ترین قنات ایران

قدمت حفاری این قنات به زمان قبل از ورود اسلام به ایران باز می گردد و بیش از هزار سال از آن می گذرد.

طول قنات زارچ در استان یزد از رشته کوه های فهرج تا زارچ حدود 71 کیلومتر است و به همین دلیل به عنوان طولانی ترین قنات جهان شناخته می شود. در طول مسیر قنات زارچ بیش از ۲۱۱۵ حلقه چاه وجود دارد و دارای سه شاخه اصلی یا تونل زیرزمینی مجزا به نام‌های «شور، شیرین و ابراهیم هویکی» است.

دو شاخه ابراهیم هویدکی و شیرین، شاخه های خشکیده این قنات قدیمی در زارچ هستند و تنها شعبه شور 71 کیلومتری امروز آب دارد.

شاخه نمکی قنات زراح از روی پل عابر مسجد جامع یزد می گذرد که حدود 60 پله دارد که امکان دسترسی به آب قنات را فراهم می کند.

دلیل شوری آب این شاخه این است که مادرچاه در ناحیه آب شور قرار دارد و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر شور است.

درباره قدمت قنات زارچ نیز مانند سایر قنات های ایرانی شواهد مستندی در دست نیست و برای تعیین قدمت این قنات باید به منابع تاریخی، کاوش های باستان شناسی و تاریخ سازه های مربوطه متوسل شد.

یکی از شواهدی که ممکن است به عمر طولانی قنات زارچ اشاره کند، قدمت گذاری شهر زارچ است. جایی که جلوه ای از این قنات وجود دارد.

در کتاب تاریخ المظفر نوشته محمود کتابی، تاریخ جدید یزد اثر احمد کتاب، یزدنامه ایرج افشار و تاریخ جعفری، مؤلفان معتقدند که زارچ یکی از چند روستایی بوده که امیر مبارزالدین و نزدیکانش ساخته اند. از جمله در یزدنامه آمده است: معلوم می شود که روستای زارچ که نام کاریز زارچ از آن گرفته شده، یکی از ده هایی است که محمد بن مظفر در سال ۷۴۰ هجری قمری بنا کرده است.

العالم عندولا عبدالحسین عینی نیز در کتاب آتش قضای یزدان می نویسد: از قاریان مهم و معتبر بلوک یزد یکی زهرا است که قطعاً از میبد بزرگتر است. چگونگی نامگذاری آن به نام زارخوس و بانی قنات و استقرار آن معلوم نیست و زبان تاریخ در این باره ساکت است.

در بررسی بناهای ساخته شده بر فراز این قنات، قدیمی ترین شواهد مربوط به زمان ساخت مسجد عتیق است که در زمان علاء الدوله دومین امیر آل کاکویه در یزد ساخته شده است.

ارسلان هاتون همسر علاءالدوله ابتدا در محل کنونی مسجد جامع مسجدی بنا کرد و با توجه به کمبود آب و مشکل اصلی مردم یزد دستور داد قنات قنات زره حفر شود. در مسجد، به طوری که اگر قنات در حدود 1000 سال باشد، قطعا قدمت قنات بیشتر است.

در کتاب تاریخ جدید یزد تألیف احمد کاتب چنین آمده است: و علاءالدوله مسجد قدیم بر درده بنا شد; در آنجا ارسلان خاتون مناره ای ساخته بود و بالای گنبد مناره ای ساخته بود و در زیر مسجد نکبی بر روی آب مناره ای ساخته بود و مردم شهر پیوسته از آن آب می نوشند.

یکی از ویژگی های قنات زرخ مربع بودن چاه های آن در مقایسه با سایر نمونه های مشابه آن است که دارای مقطع بیضی یا مدور است و سابقه حفر این گونه چاه ها به زمان زرتشتیان می رسد.

دبی آب قنات زارچ تا نیم قرن پیش بیش از 150 لیتر در ثانیه بود. اما به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق در حوضه آبریز کانادا، میزان آب آن به شدت کاهش یافته است.

توسعه شهر یزد در چند قرن اخیر، ساخت بناها در قنات، ریزش سقف و دیوار قنات و رنده چاه ها، رسوب گذاری فاضلاب در قنات و نصب قنات. لوله های فاضلاب در برخی مناطق در راهروی قنات مشکلات زیادی را برای این قنات قدیمی ایجاد کرده است.

اکنون نیز 30 کیلومتر از قنات زارچ زیر شهر یزد می گذرد و در دو نقطه از بافت قدیمی که فاضلاب ندارند، برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده اند.

با برخی اقدامات این مشکل به حداقل می رسد. اما این امر همچنان ادامه دارد و متاسفانه انحراف فاضلاب به سمت قنات باعث تجمع گاز دی اکسید کربن در قنات شده و لایروبی را برای ساکنین سخت و خطرناک کرده است.

سرچشمه قنات نزدیک روستای فهرج است که پس از عبور از روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می شود و از محله های مختلف شهر از جمله میدان امیر چکماق عبور می کند. آب قنات پس از عبور از مسجد جامع از شهر یزد خارج شده و به سمت زرح حرکت می کند.

ساختار معماری شهرها و ساختمان‌های جدید به گونه‌ای است که شاید به نظر برسد که مقاومت قابل قبولی در برابر بلایای طبیعی و حوادث دارند، اما سیل مرداد در استان خلاف آن را ثابت کرد، بنابراین اولین شهر خشتی جهان به‌ویژه ساختمان‌ها و بافت‌های تاریخی این استان مقاومت بی نظیری در برابر سیل نشان داد.

احمد آهوندی مدیرکل میراث فرهنگی استان در زمان وقوع سیل بیشترین خسارت بافت تاریخی را ساختمان هایی دانست که مسکونی نبوده و یا به درستی مرمت شده اند و اظهار داشت: برخی خانه ها و مغازه ها و یا ورودی ها آسیب دیده اند. دیدم، اما خوشبختانه آثار تاریخی نفیس استان لطمه ای ندیدند و برای مدیریت آنها تلاش کردیم.

وی اعتبار بخشی برای احیای قنات های متروک واقع در بافت تاریخی یزد را ضروری دانست و گفت: در گذشته آب باران از طریق کوچه ها به سمت قنات های فعال شهر هدایت می شد و قنات ها این آب را به سمت قنات های فعال شهر می بردند. مزارع خارج شهر را تصرف کردند.

آهوندی گفت: اکنون 65 رشته قنات از یزد عبور می کند و 46 رشته قنات در زیر بافت تاریخی این شهر قرار دارد که با احیای این قنات ها می توان به راحتی آب های سطحی را منحرف کرد.

وی با بیان اینکه یکی دو قنات هم اکنون در بافت تاریخی یزد فعال است، افزود: در سیل اخیر در بافت تاریخی آبگرفتگی کمی داشتیم زیرا آب را به سمت این قنات ها هدایت کردیم.

ابوالکاسم محی الدینی شهردار یزد با اشاره به وجود هزاران متر گالری یا تونل قنات در زیر شهر یزد اظهار داشت: قنات ها باعث شد در مدت 10 روز در 620 نقطه شهر زمین فرو برود.

وی افزود: آبی که در مسیر بافت تاریخی جریان داشت به سمت نگارخانه قنات زارچ هدایت می شد و اگر قنات زارچ نبود بافت تاریخی به طور کامل تخریب می شد.

محی الدینی تصریح کرد: کل مسیر قنات زرح هم اکنون باز است و سایر قنات ها در صورت بازسازی و لایروبی می توانند در زمان سیلاب تا حدودی به هدایت جریان آب کمک کنند.

وی تصریح کرد: مرمت و ساماندهی قنوات بر عهده میراث فرهنگی است اما بودجه ای وجود ندارد و بنابراین اقدام جدی در این زمینه صورت نگرفته است.

معماری و هنر گذشته واقعا قابل تحسین است. قنات، مخازن آب، کرسی و … که هر کدام بر اساس نیازها و کارکردهای خاص طراحی و ساخته می شوند. متأسفانه اکثر این موارد به خصوص قنات ها حذف شده اند اما همان قنات هایی که از گذشته هنوز فعال هستند در سیل اخیر شهر را نجات دادند و به گفته مسئولان اگر این قنات ها نبودند. وضعیت شهر غیرقابل پیش بینی خواهد بود.

انتهای پیام/