روز جدید : سفر جوزف بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی از تهران از یک سو و سفر لاوروف به تهران از سوی دیگر نشانه هایی از بهبود چشم انداز برجام بود. در این میان سفر نخست وزیر عراق به عربستان و ایران نیز معادلات منطقه ای را تغییر داده است. به همین دلیل آینده برجام و معادلات منطقه ای با چشم اندازی جدید مواجه است. وی برای تحلیل این موضوع با صباح زنگنه، تحلیلگر روابط بین الملل گفت وگو کرد. زنگنه گفت: با سفرهای دیپلماتیکی که در روزهای اخیر انجام شده، برخی معادلات منطقه ای تغییر کرده است. سفر بن سلمان به اردن، مصر و ترکیه از یک سو و سفر نخست وزیر عراق به عربستان سعودی از سوی دیگر و سفر فوری وی به ایران اتفاقاتی بود که معادلات منطقه را تغییر داد. به نظر می رسد عربستان نیز به نتایج جدیدی در مورد ایران رسیده است. عربستان سعودی دریافته است که تفاهم میان ایران و کشورهای بزرگ جهان قابل تعویق نیست. تا زمانی که این تفاهم به تعویق بیفتد، چالش های منطقه ای به تعویق خواهد افتاد و کشورهای منطقه باید هزینه بیشتری بپردازند. ماحصل این گفتگو را در ادامه می خوانید.
مهمترین دستاوردهای سفر جوزف بورل به ایران چه بود؟ چه گره هایی در این سفر باز شد که مذاکرات در آینده ادامه پیدا کند؟
در شرایط کنونی و پس از جنگ در اوکراین، کشورهای اروپایی با بحران انرژی مواجه هستند. به همین دلیل است که کشورهای اروپایی پس از مشورت با آمریکا به این نتیجه رسیده اند که مذاکرات هسته ای ایران و لغو تحریم ها باید کامل شود. این نتیجه را نیز می توان با کاهش توقعات دو حزب اصلی به دست آورد. اگر ایران و آمریکا از حداکثر الزامات خود عدول کنند و از انتظارات خود عدول کنند، احتمالاً در آینده مذاکرات به نتیجه خواهد رسید. این سفر پس از دیدار بورل، مالی و مورا انجام شد که به نظر می رسد هر سه به این نتیجه رسیده اند که باید گام های جدیدی در مذاکرات برداشته شود. به همین دلیل آقای بورل به تهران سفر کرد تا در مورد آینده مذاکرات با نمایندگان جمهوری اسلامی ایران گفتگو کند. هدف از سفر بورل به ایران یافتن نقاط مشترک بیشتر در مذاکرات آتی بود. به نظر می رسد سفر بورل به ایران نتیجه مثبتی داشته است و می توان به آینده مذاکرات خوش بین بود. هیچ تغییری در روند مذاکرات ایجاد نخواهد شد و تنها تفاوتی که مذاکرات آینده با گذشته خواهد داشت این است که مذاکرات در کشور دیگری یعنی قطر انجام می شود. به همین دلیل می توان امیدوار بود که طرفین در نهایت به نتیجه روشن تری برسند.
چرا مذاکرات از وین به قطر کشیده شد؟ چه عواملی در تغییر محل مذاکرات نقش داشته است، آیا نزدیک بودن محل مذاکرات به ایران را می توان امتیازی برای ایران تلقی کرد؟
امیر قطر در زمینه مذاکرات هسته ای تلاش زیادی کرده است. ابتدا به تهران سفر می کند. وزیر خارجه قطر سپس به ایران آمد. امیر قطر سپس به کشورهای اروپایی سفر کرد و با مقامات اروپایی درباره مذاکرات هسته ای ایران گفت و گو کرد. به نظر می رسد بالاخره تلاش امیر قطر برای مذاکره محقق شده و محل مذاکرات از اتریش به قطر تغییر کرده است. نکته دیگر اینکه تغییر زمان نمادین مذاکرات می تواند یک دستاورد برای دولت سیزدهم باشد.
فکر می کنید واکنش کشورهای منطقه به ویژه عربستان در این موضوع چه خواهد بود؟
با سفرهای دیپلماتیکی که در روزهای اخیر انجام شد برخی معادلات منطقه ای تغییر کرد. سفر بن سلمان به اردن، مصر و ترکیه از یک سو و سفر نخست وزیر عراق به عربستان سعودی از سوی دیگر و سفر فوری وی به ایران اتفاقاتی بود که معادلات منطقه را تغییر داد. به نظر می رسد عربستان نیز به نتایج جدیدی در مورد ایران رسیده است. عربستان سعودی دریافته است که تفاهم میان ایران و کشورهای بزرگ جهان قابل تعویق نیست. با کاهش سرعت این درک، چالش‌های منطقه‌ای نیز کاهش می‌یابد و کشورهای منطقه باید هزینه بیشتری بپردازند. به همین دلیل باید زمینه را برای تکمیل این گفتگوها فراهم کرد. نکته دیگر این است که با پایان جنگ یمن و کاهش تنش، سطح تنش در منطقه کاهش می یابد. در شرایط کنونی عربستان چاره ای جز پیوستن به مذاکرات هسته ای ندارد. شاید نتوانیم از واژه توافق در این زمینه استفاده کنیم، اما عربستان سعودی می داند که باید ایران را در مذاکرات هسته ای خود با کشورهای غربی همراهی کند.
یکی دیگر از اتفاقات مربوط به برجام در روزهای اخیر سفر لاوروف به ایران بود. امیر عبداللهیان در این سفر گفت: منافع روسیه باید در مذاکرات برجام حفظ شود. این سفر چه تاثیری در گشایش گره های بردجام داشت؟
روسیه همچنان یک قدرت جهانی و یکی از اعضای شورای امنیت سازمان ملل است. سفر وزیر امور خارجه به ایران نیز از جنبه های مختلف حائز اهمیت است. در این خصوص، بیانیه ای که آقای امیرعبدالیان نقل کرده است، نمی دانم که چنین اظهاراتی از جانب ایشان بوده است یا خیر. لاوروف ممکن است در جریان مذاکرات طرف های ایرانی و روسی اظهارات مشابهی داشته باشد. به همین دلیل فکر نمی کنم وزیر خارجه ما چنین موضوعی را مطرح کرده باشد. البته هر کشوری می تواند از منافع خود دفاع کند. آنچه در این زمینه مهم است این است که بیان سیاست ها یک چیز و اجرای آن سیاست ها چیز دیگری است. همچنین باید در نظر داشت که مذاکراتی که بر اساس «برنده» نباشد به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. به همین دلیل مذاکرات ایران و کشورهای غربی زمانی به نتیجه می رسد که منافع همه کشورهای مذاکره کننده تامین شود و کشورها بتوانند به دنبال منافع خود باشند. همه طرف ها باید نگرانی های طرف مقابل را کاهش دهند و به جای آن نقاط مشترک را افزایش دهند. به همین دلیل حفظ تعادل در همه این گفتگوها و مذاکرات منطقی است. نمی توان گفت که فقط یک کشور باید تمام الزامات خود را برآورده کند و الزامات کشورهای دیگر را برآورده نکند.
آیا رفتار فعلی روسیه نشان می دهد که مانع از مذاکرات خواهد شد؟
فکر نمی کنم این اتفاق بیفتد. با این حال، مذاکرات یک انرژی داخلی دارد که باید به حرکت ادامه دهد تا به نتیجه برسد. در شرایط کنونی روسیه به دلیل تحریم های آمریکا و کشورهای اروپایی در وضعیت خاصی قرار دارد. با این حال، این وضعیت خاص یک تلاش یا روند بین المللی را مختل نخواهد کرد. در این میان روسیه نقش مهمی در برنامه هسته ای ایران دارد و یکی از مهم ترین نیروگاه های هسته ای ایران و دو نیروگاه دیگر در دست ساخت را راه اندازی می کند. به همین دلیل، از سرگیری مذاکرات و نتیجه نهایی آن می تواند برای همه کشورها به ویژه روسیه قابل توجه باشد. در نتیجه نمی توان روسیه را مانعی برای مذاکرات آتی دانست. آنچه با حمله روسیه به اوکراین رخ داد، بر برنامه هسته ای ایران تأثیر گذاشت. پس از حمله روسیه به اوکراین، این جنگ بیشتر بر فضای بین المللی تأثیر گذاشت. بنابراین امروز اولین موضوع فضای بین المللی جنگ در اوکراین است و افکار عمومی جهان نظاره گر این است که در نهایت در اوکراین چه خواهد شد و سرنوشت این جنگ و تحریم های اعمال شده علیه روسیه در این جنگ چه خواهد بود. شاید قبل از جنگ اوکراین، موضوع تحریم ایران و مذاکرات هسته ای در شورای امنیت سازمان ملل یکی از مهم ترین موضوعات در عرصه بین المللی بود، اما پس از حمله نظامی روسیه به اوکراین، موضوع مذاکرات هسته ای ایران مطرح شد. و کشورهای غربی پدید آمدند. حرکات مشاهده شده در صحنه جهانی نشان دهنده نوع جدیدی از قطبی شدن در فضای بین المللی است. طبیعتاً در این دوقطبی شدن، هر کشوری در تلاش است تا قدرت بیشتری کسب کند تا بتواند نقش تعیین کننده تری در معادلات بین المللی آینده داشته باشد. این در حالی است که با اتفاقات اخیر بعید است روسیه تلاشی برای بستن راه برجام بکند و این کشور برای تامین منافع خود ترجیح می دهد برجام زودتر به توافق برسد.
با توجه به شرایط کنونی و دو قطبی شدن هایی که در آینده در عرصه بین المللی شکل خواهد گرفت، آینده برجام چگونه خواهد بود؟
در این زمینه بیش از سه احتمال را می دانم و معتقدم مسیر برجام در آینده از یکی از این سه مسیر خواهد گذشت. اول اینکه ممکن است برخی دخالت ها، منطقی سازی ها یا فشارهایی از سوی کشورهای اروپایی صورت گیرد که گشایش هایی در مسیر برجام ایجاد کند. گزینه دوم این است که ایالات متحده به ایستادگی و فشار برای آن ادامه دهد و باعث ایجاد شکاف بین کشورهای 1+5 و درگیر شدن در مسائل فراآتلانتیک شود. در چنین شرایطی برجام به دادگاه می رود و شرایط دستیابی به توافق سخت می شود. اما برای رسیدن به نتیجه، طرفین باید مواضع حداکثری خود را کوتاه کرده و به یک نتیجه مشترک برسند. اینکه آمریکا همچنان بر مواضع خود پافشاری می کند، ایران را مجبور به حرکت به سمت موضع حداکثری می کند و در نتیجه شرایط برای نتیجه گیری دشوارتر از گذشته خواهد شد. انعطاف پذیری هر یک از طرفین باعث انعطاف طرف مقابل می شود و در مقابل اصرار بر حداکثر موقعیت ها باعث حرکت طرف مقابل در همان جهت می شود. احتمال سوم که تنها راهی است که می تواند منجر به تحقق برجام شود، این است که ایران و آمریکا به فکر محیط زیست باشند. تنها در چنین شرایطی هر دو طرف می توانند به اهداف خود برسند. ایران از یک سو با گشایش تحریم ها و اقتصاد مواجه است و می تواند بخشی از مشکلات خود را حل کند و از سوی دیگر آمریکا می تواند اعتماد از دست رفته خود را با برجام که با خروج ترامپ محقق شد، به دست آورد. من معتقدم راه حل سوم همچنان بهترین راه حل و شاید تنها راه حلی است که برجام را از وضعیت خارج می کند. نکته مهم در این زمینه این است که آثار مثبت و منفی برجام در شرایط فعلی می تواند شدید باشد. یعنی اگر اثرات برجام مثبت باشد این تاثیرات شدید است و اگر منفی باشد همین وضعیت وجود دارد.