چند روز پیش، وزارت دفاع روسیه اعلام کرد که مسکو مشارکت خود در توافقنامه غلات را تعلیق می کند. در این قرارداد عبور کشتی های اوکراینی حامل غلات از دریای سیاه تضمین شد. با این حال، پس از حمله پهپادی کیف به ناوگان دریای سیاه روسیه و کشتی‌های غیرنظامی در بندر سواستوپل، روسیه به عضویت خود در این توافق پایان داد.
روسیه بلافاصله پس از این اقدام مورد انتقاد تند مقامات غربی قرار گرفت. جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا تصمیم روسیه را “ظالمانه” خواند و گفت “این تصمیم گرسنگی را افزایش خواهد داد”. این انتقادات تا آنجا پیش رفت که آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه این کشور گفت که روسیه از «غذا به عنوان سلاح» استفاده می کند. اتحادیه اروپا و ناتو نیز از کرملین خواسته اند که تصمیم خود را لغو کند.
قرارداد غلات چگونه آغاز شد؟
این توافقنامه در 22 ژوئیه (31 ژوئیه) سال جاری توسط روسیه و اوکراین در کاخ دولما باغچه استانبول و با حضور رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و آنتونیو گوترش دبیر کل سازمان ملل متحد امضا شد. این توافق در بحبوحه ترس فزاینده از بحران غذایی به ویژه در شاخ آفریقا حاصل شد. در آن زمان، مطبوعات غربی مدعی شدند که مسکو 20 میلیون تن غلات را در بنادر اوکراین مسدود کرده و قحطی را تشدید کرده است. از سوی دیگر، روسیه اعلام کرده است که بسته های متعدد تحریمی که علیه روسیه اعمال شده، باعث اختلال در عرضه کالا شده است. اتحادیه آفریقا همچنین در ماه مه نسبت به «عوارض جانبی» تحریم‌های بی‌سابقه غرب بر تامین مواد غذایی روسیه هشدار داد.
روایات مطبوعات غربی تا چه اندازه درست است؟
مطبوعات غربی ادعا می کنند که روسیه و اوکراین با هم 30 درصد غلات جهان را تامین می کنند. اما سهم هر یک از این کشورها در صادرات غلات را مشخص نمی کنند. سهم روسیه بین 28 تا 20 درصد و سهم اوکراین بین 9 تا 11 درصد است. در مورد کود و صادرات آنها، آنها ادعا می کنند که روسیه بزرگترین تامین کننده کود در جهان است. در همین حال، در سال 2019، سهم جهانی روسیه از بازارهای صادرات نیتروژن، پتاسیم و فسفر به ترتیب 15 درصد، 19 درصد و 14 درصد بود. سهم اوکراین در صادرات کودهای شیمیایی کمتر از یک درصد است.
در عین حال، روایت روسیه از “محاصره غلات اوکراین” نیز بی پاسخ است. وزارت دفاع روسیه در اوایل ماه مه یک گذرگاه امن برای صادرات مواد غذایی اوکراین ایجاد کرد. این مسیر بیش از 200 کیلومتر طول دارد و هر روز از ساعت 8 صبح تا 7 بعد از ظهر در دریای سیاه باز بود. با این حال، به گفته روسیه، بسیاری از بنادر در اوکراین استخراج شده است.
دور کردن قرارداد غلات از اهداف اصلی
قرارداد غله صادرات غلات اوکراین و کود روسیه به کشورهای فقیر و در حال توسعه بود. در صورت موفقیت، این معامله به مهار بازار آشفته مواد غذایی کمک می کند. در 27 ژوئیه، یک مرکز هماهنگی مشترک در استانبول برای کنترل حرکت کشتی ها و محموله های مواد غذایی ایجاد شد. وب سایت سازمان ملل متحد صفحه ای را برای انتشار گزارش های این مرکز هماهنگی، اطلاعات مسیرها و دریافت کنندگان محصولات کشاورزی باز کرد. بر اساس گزارش سازمان ملل، از ابتدای توافق تا زمان تعلیق آن، 390 کشتی حدود 8.8 میلیون تن مواد غذایی را از بنادر اودسا، یوگنی و چرنومورسک حمل کردند.
روسیه مدعی است که اگرچه به این توافق پایبند است، اما هرگز به طور کامل اجرا نشده است. اول اینکه بیش از نیمی از محموله های مواد غذایی ارسالی از اوکراین به جای کشورهای فقیر به کشورهای توسعه یافته اتحادیه اروپا، انگلستان یا کره جنوبی می رود. طبق گزارش ها، کشورهای اتحادیه اروپا 60 تا 100 درصد برخی از محصولات کشاورزی خود مانند کلزا، ذرت و سویا را از اوکراین گرفته اند. این در حالی بود که کشورهای گرسنه مانند سومالی، اتیوپی، یمن، سودان و افغانستان تنها 3 درصد غذای خود را از این طریق دریافت می کردند.
دوم، علیرغم این واقعیت که سازمان ملل تضمین کرده است که تحریم های غرب که صادرات غذا و کود روسیه را محدود می کند، لغو خواهد شد. ولی هرگز اتفاق نخواهد افتاد. به گفته روسیه، حمل و نقل کالاهای روسی توسط شرکت های بین المللی همچنان ممنوع است و موانع صادرات کود هنوز برطرف نشده است.
کشتی های روسی هنوز به بنادر اروپایی دسترسی ندارند و فقدان بیمه مسئولیت بیشتری را برای محموله های روسیه ایجاد می کند. علاوه بر این، به دلیل محرومیت موسسات مالی روسیه از سیستم سوئیفت، مسکو نمی تواند برای کالاهایی که تحت نظارت سازمان ملل به کشورهای دیگر تحویل داده است، پول دریافت کند.
در اوایل سپتامبر، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که مسکو آماده است 300000 تن کود به صورت رایگان به کشورهای در حال توسعه ارائه دهد. وی همچنین تاکید کرد: تا پایان سال جاری 30 میلیون تن غله به کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین تحویل خواهد شد.
چه کسی قرارداد را شکست؟
اولین ضربه به قرارداد غلات با حمله اوکراین به سر پل کریمه وارد شد. در 8 اکتبر یک کامیون روی این پل منفجر شد و هفت مخزن سوخت قطار باری را آتش زد. در نتیجه بمباران این زیرساخت غیرنظامی روسیه، چهار نفر کشته شدند. کمی بعد، سرویس امنیت فدرال روسیه اعلام کرد که اداره اطلاعات اصلی وزارت دفاع اوکراین مسئول این حمله است. در 28 اکتبر (6 نوامبر)، وزارت امور خارجه روسیه به نقض مکرر اجرای توافقنامه غلات اشاره کرد. به ویژه، این وزارتخانه به تجمع بزرگ کشتی ها در بندر استانبول اشاره کرد که هدف ظاهری آن فشار بر بازرسان روسی، تضعیف کنترل ها و تسریع روند بازرسی محموله ها است.
از سوی دیگر، حمله پهپاد اوکراینی در 29 اکتبر (پنج روز پیش) در دریای سیاه به نیروی دریایی روسیه بر نگرانی های امنیتی افزود. وزارت دفاع روسیه این حادثه را یک حمله تروریستی توصیف کرد که توسط متخصصان نظامی اوکراین و بریتانیا علیه ناوگان دریای سیاه و کشتی‌های غیرنظامی درگیر در حفاظت از کریدور غلات انجام شد. پس از این حمله، روسیه رسماً تعلیق این توافق را اعلام کرد.
وزارت خارجه روسیه همچنین تصریح کرد که این توافق برای مدت نامعلومی به حالت تعلیق درآمده است زیرا مسکو نمی تواند امنیت کشتی های غیرنظامی را در میان حملات اوکراین تضمین کند.
کیف تعهد کتبی داد، روسیه بازگشت
وزارت دفاع روسیه روز چهارشنبه اعلام کرد که پس از توقف چند روزه صادرات غلات از بنادر اوکراین، فدراسیون روسیه اکنون ضمانت های دریافتی را کافی می داند و اجرای توافق را از سر می گیرد. بر اساس اعلام وزارت دفاع روسیه، مقامات دولت اوکراین تضمین کتبی داده اند که از گذرگاه غلات در دریای سیاه برای اقدامات نظامی علیه روسیه استفاده نکنند.
در حالی که بازگشت روسیه به توافقنامه صادرات غلات ایمن از بنادر اوکراین نگرانی ها در مورد بحران غذایی جهان را کاهش داده است، تعلیق موقت این توافق به معنای توقف تلاش های روسیه برای تامین مواد غذایی و کود جهان نیست. دیمیتری پاتروشف، وزیر کشاورزی روسیه به خبرنگاران گفت که روسیه آماده است تا 500 هزار تن غله را به صورت رایگان به کشورهای در حال توسعه طی چهار ماه آینده عرضه کند. وی همچنین اظهار داشت که روسیه غلات را «با مشارکت ترکیه» تامین خواهد کرد.