آمارهای رسمی و اظهارات مقامات دولتی نشان از افزایش مهاجرت ایرانیان دارد. در شرایطی که کشورهای دیگر برای جذب و حفظ نیروی انسانی به رقابت می پردازند. در ایران اما اوضاع به حدی پیش رفته است که رسول صادقی، یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران می گوید فرهنگ مهاجرت شکل گرفته و در روستاهای کشور نفوذ کرده است.
همانطور که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران پیشتر گفته بود، بیش از پنج میلیون ایرانی در کشورهای دیگر زندگی می کنند. البته برخی منابع تعداد مهاجران ایرانی را متورم می کنند.
از سوی دیگر، مطالعات مختلف نیز از افزایش میل به مهاجرت در بین ایرانیان حکایت دارد. برخی از این افراد مهاجرت می کنند و برخی دیگر فرصت مهاجرت را پیدا نمی کنند. وضعیتی که گفته می شود مردم در واقع اقامت اجباری در کشور دارند.
بسیاری از کارشناسان و صاحبان مشاغل، روند رو به رشد مهاجرت از ایران را نگران کننده سرمایه انسانی این کشور توصیف کرده اند. اما آیا سرمایه انسانی شکل گرفته در ایران به سرمایه اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده است؟ اگر سرمایه اقتصادی شکل نگیرد این جریان مهاجرت چگونه در کشور شکل می گیرد؟ رسول صادقی، عضو هیئت علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران در نهمین کنگره انجمن روانشناسی ایران که اخیرا برگزار شد، با بررسی ابعاد اجتماعی مهاجرت به این پرسش ها پاسخ داد.
نرخ خالص مهاجرت منفی در ایران
صادقی، یکی از اعضای هیئت علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه، گفت: در بحث های جامعه شناسی، دوران جدید را دوران مهاجرت می دانند. عصر رقابت کارگری با توجه به تغییرات جمعیتی که در اکثر کشورهای جهان رخ داده است (پیری جمعیت عمدتاً در قاره اروپا و بسیاری از مناطق رخ می دهد) و نقشی که سرمایه انسانی می تواند در بهره وری و رشد اقتصادی ایفا کند، بسیاری از کشورها سیاست هایی برای جذب یا اتخاذ سیاست های انسانی دارند. حمایت سرمایه
وی ادامه داد: از سوی دیگر در بسیاری از کشورها تمایل زیادی برای مهاجرت وجود دارد اما در بسیاری از موارد این امر به مهاجرت ترجمه نمی شود به همین دلیل برخی از محققان عصر کنونی را عصر اسکان اجباری می نامند.
صادقی در ادامه گفت: ایران هم مهاجر می پذیرد و هم می فرستد. همچنین ترانزیت مهاجران. نکته اینجاست که از سال 2000، نرخ خالص مهاجرت ایران منفی بوده است. این بدان معناست که افراد بیشتری کشور را ترک می کنند.”
او توضیح داد: «سوی دیگر ماجرا بحث کیفیت جایگزین یا حذف سرمایه انسانی است. اکثر مهاجران اجباری که از کشورهای همسایه در ایران داریم، تحصیلات و مهارت پایینی دارند. اکثراً مشاغل سطح پایین به افراد ملکی واگذار می شود و این باعث می شود که نخبگان افغان و افراد با مهارت و تحصیلات بالا را از دست بدهیم.»
ایران رتبه اول اتلاف سرمایه انسانی را دارد
یک مدرس گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران توضیح داد: همه ما می دانیم که مهاجرت نتیجه شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی محیطی است. در حال حاضر حدود 70 درصد جمعیت ایران در سن کار هستند و تا سال 1430 ایران وارد فاز پیری جمعیت می شود. بخش عمده ای از ساختار جمعیتی کشور را افراد تحصیل کرده تشکیل می دهند. همراه با ساختار جمعیت، ترکیب جمعیت از نظر تحصیلی نیز در حال تغییر است.
وی ادامه داد: ایران که از نظر جمعیت در رتبه هجدهم جهان قرار دارد، از نظر سرمایه انسانی در رتبه دوازدهم قرار دارد. این نشان می دهد که بخش قابل توجهی از جمعیتی که تحصیلات دارند به نفع کشور هستند. اما نکته مهم این است که ایران چقدر توانسته از سرمایه انسانی خود بهره ببرد؟
صادقی تصریح کرد: بر اساس مدل‌های اقتصادی و جامعه‌شناختی می‌توان سرمایه انسانی را به سرمایه اقتصادی و اجتماعی تبدیل کرد. البته این نیاز به برنامه ریزی دارد. به دلیل عدم سیاستگذاری و برنامه ریزی بر اساس برآوردها، ایران رتبه اول زیان سرمایه انسانی را دارد. در حالی که کشور ما از نظر سرمایه انسانی در رتبه دوازدهم قرار دارد.
نرخ قصد در ایران بیشتر از نرخ جهانی است
یک مدرس گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: بخشی از جریان مهاجرتی که در کشور اتفاق افتاده به این دلیل است که سرمایه انسانی شکل گرفته در ایران به سرمایه اقتصادی و اجتماعی تبدیل نمی شود.
نتیجه این وضعیت را در افزایش چشمگیر جمعیت بیکار ایران می بینیم. کلاس نت در ایران گسترش می یابد. یعنی افرادی که نه در بازار کار هستند و نه در حال تحصیل. این افراد از بازار کار سرخورده هستند. اگر نرخ خالص در سطح بین‌المللی حدود ۲۳ درصد باشد، در ایران ۳۸ درصد است. از این نظر نسبت به کشورهای منطقه ضریب بالاتری داریم.
وی ادامه داد: اگر به نقشه اعتراضات سال گذشته نگاهی بیندازیم با مناطقی که تورها حضور بیشتری دارند، مصادف است. زیرا سرمایه انسانی به سرمایه اقتصادی تبدیل نشده است. وقتی این اتفاق می افتد، بخشی از آن به مهاجرت تبدیل می شود».
مهاجرت از روستاهای ایران به کشورهای دیگر
یک مدرس گروه جمعیت شناسی دانشگاه توضیح داد: «در بسیاری از مناطق کشور با بحثی تحت عنوان فرهنگ مهاجرت مواجه هستیم. می توانم روستایی در شهرستان درهار استان ایلام را مثال بزنم که 115 نفر از جوانانشان به استرالیا رفتند. 40 نفر از آن جوانانی که نتوانستند مهاجرت کنند در سال 2015 به طور غیرقانونی به اروپا رفتند — این دهکده اکنون تقریباً تمام بازیگران زن دارد.
وی ادامه داد: در شهرستان سردشت روستایی داریم که بسیاری از آنها به انگلستان مهاجرت کرده اند. این نشان می دهد که جریان مهاجرت وارد مناطق روستایی کشور شده و به آن نفوذ کرده است. به نوعی فرهنگ مهاجرت شکل می گیرد که بر اساس آن هر فردی که می رود یک قهرمان است. وقتی مهاجرت عادی شد، فرهنگ مهاجرت پدیدار می شود. با این حال، ما در حوزه سیاست گذاری منفعل هستیم.
نیمی از ایرانیان مهاجر دارای تحصیلات بالایی هستند
یکی از اعضای هیات علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: جریان مهاجرت از ایران در نیم قرن گذشته افزایش یافته است. اما در برخی سال ها اوج مهاجرت هم داشتیم، مثل سال 2008.»
وی ادامه داد: برآوردهای متفاوتی از تعداد ایرانیان خارج از کشور داریم. بر اساس آخرین برآورد رسمی منابع محلی تعداد آنها پنج میلیون و 200 هزار نفر است. با این حال، تخمین‌ها در خارج از ایران، تعداد مهاجران ایرانی را حدود هفت میلیون نفر نشان می‌دهد. حدود نیمی از ایرانیان در آمریکای شمالی هستند.
صادقی تصریح کرد: بر اساس گزارش های بین المللی در کشورهای OECD، حدود 52 درصد ایرانیان از سطح تحصیلات و مهارت بالایی برخوردار هستند. حدود 44 درصد از ایرانیان این کشورها در مشاغل با مهارت متوسط کار می کنند. تنها چهار درصد از آنها در مشاغل کم مهارت کار می کنند. اما آنچه در ایران اتفاق افتاد کاملاً برعکس این روند است».
دو برابر شدن تمایل به مهاجرت در 7 سال
رسول صادقی نیز گفت: نظرسنجی ملی با عنوان سرمایه اجتماعی داریم و یکی از موضوعات تمایل به مهاجرت است. در سال 1392 میزان تمایل به مهاجرت در میان جمعیت بالای 18 سال ایران 23 درصد بود اما در سال 1400 به 46 درصد رسید. یعنی در عرض هفت سال دو برابر شد. این بدان معناست که ساختارهای اقتصادی و اجتماعی جامعه دارای مشکلات فراوانی است.
وی توضیح داد: با افزایش سطح تحصیلات، تمایل به مهاجرت افزایش یافته است. برای بسیاری از افراد تحصیل کرده، تمایل به مهاجرت معمولاً محقق می شود. تعداد زیادی از افرادی که قصد مهاجرت دارند نمی توانند مهاجرت کنند. این شرایط برای آنها نوعی اقامت اجباری است. این افراد از نظر روانی مهاجرت کرده اند و به همه مشکلات اعتراض دارند. این وضعیت می تواند عواقب روانی و اجتماعی برای آنها داشته باشد.»
مهاجرت به کشورهای منطقه
مدرس گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: اگر قبلاً مهاجرت در کشورهای پیشرفته غربی اتفاق می افتاد، اکنون مهاجرت در کشورهای منطقه رخ می دهد. در حال حاضر مهاجرت در بخش مراقبت های بهداشتی به عمان، استارت آپ ها به قطر و امارات و دانشجویان به ترکیه انجام می شود.
وی ادامه داد: متاسفانه سیاستی برای حفظ سرمایه انسانی نداریم. حتی در داخل کشور نیز گفتمان هایی با این عناوین شکل می گیرد که همه تمایلی به خروج از کشور ندارند. حس طردشدگی جهانی به جامعه تزریق می شود.
رکود اقتصادی بدون چشم انداز
صادقی توضیح داد: دلایل مختلفی باعث این جریان مهاجرت از ایران شده است. بخشی از آن به ساختار جمعیت و عدم بهره وری سرمایه انسانی کشور برمی گردد. ضعف حکمرانی، گسترش محدود آموزش عالی، رکود اقتصادی، بیکاری مزمن، نبود چشم انداز بهبود وضعیت اقتصادی، کاهش سرمایه اجتماعی، فساد گسترده و چالش های زیست محیطی از دیگر عوامل هستند.
وی ادامه داد: عوامل دیگری مانند اعتراضات باعث تسریع جریان مهاجرت می شود. یعنی عوامل اساسی برای مهاجرت وجود دارد، اما با اعتراضات و به خصوص بعد از اعتراضات، مهاجرت ها افزایش می یابد».
تصمیمات برای تنظیم جریان مهاجرت
رسول صادقی در پایان گفت: راهکارهای سیاسی برای اصلاح جریان مهاجرت پیشنهاد شده است. ما سازمانی نداریم که سیاست های مهاجرتی را تعیین کند. شبکه سازی و گسترش تعامل با ایرانیان خارج از کشور. نبود شبکه ارتباطی حس طردشدگی را در میان آنها دوچندان کرده است».
وی ادامه داد: بسیاری از کشورها از طریق پنجره مهاجرت توسعه یافته اند. چین و هند نمونه بارز کشورهایی هستند که شبکه هند و چین در خارج از کشور در توسعه این کشورها نقش بسزایی داشته اند.
مدرس گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: فرهنگ سازی کنیم. مهاجرت و بازگشت به کشور نوعی تهدید تلقی می شود. در بسیاری از موارد تصور این است که مهاجرت راه حل مشکل و بازگشت مشکل است. فردی که به کشور برمی گردد، همه کنجکاو هستند که چرا برگشت؟ چه کسی پشت این پرونده است؟ این بدترین وضعیتی است که می تواند در یک کشور اتفاق بیفتد. یعنی از یک طرف مهاجرت را تشویق می کنند و از طرف دیگر هنگام بازگشت به کشور با چالش های مختلفی مواجه می شوند.