روزنامه سازندگی نوشت: تنها ترکیه نیست که سیاستش جان ایران را تهدید می کند، طالبان نیز با ساخت سدهای جدید هیرمند، تامین آب بند دوستی را به طور جدی تهدید می کند. سد دوستی بیش از 50 درصد آب مشهد را تامین می کند و اکنون کمتر از 20 درصد از مخزن آن پر است. یک سیاست خارجی پویا که باید امنیت و منافع را تامین کند در اینجا معنا دارد.
آیا حمله غافلگیرانه و هماهنگ همسایگان غربی و شرقی آن در آبهای ماوراء اقیانوس اطلس این نگرانی را ایجاد کرده است که ضعف دیپلماسی ایران در رویارویی با همسایگانش باعث ظهور چنین سیاستی شده است؟ برای پاسخ به این ابهام لازم است تحولات مربوط به آب های مرزی ایران در سال های اخیر را مرور کنیم.
جاه طلبی آبی ترکیه
دولت ترکیه در تلاش است تا با برنامه های بلندپروازانه GAP و DAP بر فقر انرژی و برخی ضعف های ژئوپلیتیکی خود سرپوش بگذارد. ایده ای که برخی از تحلیلگران هیدروپلیتیک آن را تروریسم آبی می نامند. طرح های ترکیه بر همه همسایگانش تاثیر گذاشت. از یک سو علیه ایران و آب رود ارس است و از سوی دیگر کنترل آب دجله و فرات در بالادست عراق خود به خود بر خاک ایران تأثیر می گذارد. گپ یک پروژه توسعه چندبخشی است که شامل ساخت سد گسترده در جنوب شرقی آناتولی ترکیه است. این پروژه شامل 9 استان ترکیه واقع در حوزه رودخانه فرات و دجله است. با این حال، «دپ» یک پروژه سدسازی در آناتولی شرقی است که بیشتر آن در حوضه ارس و کورا ساخته خواهد شد.
از سدهای در حال ساخت در پروژه DAP می توان به سدهای کاراکورت، سوآیلمز و نارین قلعه اشاره کرد. اجرای این پروژه مستقیماً ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان را تحت تأثیر قرار می دهد. ترکیه با توجه به کمبود انرژی های فسیلی به ویژه نفت و گاز برای استفاده حداکثری از منابع آبی دجله و فرات و استفاده از موقعیت هیدروپلیتیکی خود در دهه های اخیر با محدود کردن میزان آب ورودی به این رودخانه ها به سمت عراق و سوریه، اقدام کرده است. با مشکلات اجتماعی فراوانی مواجه بوده و اثرات جدی سیاسی، اکولوژیکی و اکولوژیکی بر وضعیت ارتباطات منطقه ای کشورهای حوزه رودخانه مذکور دارد. * (دیپلماسی ایرانی)”
رجب طیب اردوغان در اوایل اردیبهشت 1403 پس از 12 سال اقامت در عراق، سعی کرد با امضای تفاهم نامه ای با نخست وزیر سودانی، مشکل آب خود را با عراق حل کند. موضوعی که به نظر می رسد در آینده هم در سوریه و هم در ایران به اعتراضات منجر شود. همانطور که تنش آبی ناشی از پروژه های بلندپروازانه ترکیه نه تنها عراق، بلکه سوریه را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و در مرحله بعد، مناطق جنوب غربی و غربی ایران نیز از این سیاست آسیب جدی دیده و در آینده نیز آسیب خواهند دید. پیش از این محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین ایران در مصاحبه ای با رسانه ها چنین اتفاقی را پیش بینی کرده بود. «هر وقت عراقی ها ما را برای رودخانه های مرزی فشار می آوردند، ما دو کلمه می گفتیم. اول اینکه معاهده 1975 همه چیز را مشخص می کند.
دوم اینکه ما، شما و سوریه از سیاست های آبی ترکیه رنج می بریم، پس بیایید با هم اقدام کنیم. اما همه کشورها سعی می کردند مشکلات خود را حل کنند. با وجود اینکه ظریف به توافق نامه 1975 موسوم به الجزایر اشاره می کند که در سال 1975 (1353) در الجزایر بین عباسعلی خلتبری و سعدون حمادی، وزیران امور خارجه ایران و عراق در این زمان امضا شد. و زمینه ساز حل و فصل اختلافات مرزی ایران و عراق شد.
اما آنچه در مذاکرات ترکیه و عراق بدون حضور ایران مهم است. دیپلماسی جهانی منافع ملی را بر سایر ملاحظات ترجیح می دهد. متأسفانه این حادثه در ایران به شدت تحت تأثیر سیاست‌های دیگری است که به منافع ایران اولویت کمتری می‌دهند و به‌جای ملاحظات و خلأهای ژئوپلیتیکی و هیدروپلیتیکی مبتنی بر ایدئولوژیک هستند.
انحراف آب هیرمند به کویر گودزاره
مرزهای شرقی ایران سال‌هاست که با سیاست‌های خاص آبی تهدید می‌شود. انتقال آب از رودخانه هیرمند در افغانستان به صحرای گودزاره یک استراتژی سیاسی علیه ایران توسط دولت های مقیم افغانستان است. متولیان آب افغانستان در شرایطی که تمام کشور به ویژه ولایت نیمروز دچار آبگرفتگی سدهای بالادست هیرمند شدند، اما برخلاف آنچه بین المللی می گویند، حاضر نیستند قطره ای آب وارد ایران شود. تعهد. این سیاست از سوی اشرف غنی، رئیس جمهوری موسوم به آب در برابر نفت خوانده شد. نوعی گروگان گیری که سیاستی بر خلاف حسن همجواری و تعهدات بین المللی این کشور است. جای تعجب است که همه دولت های مستقر در این کشور ناپایدار سیاست ضد ایرانی را ادامه داده اند تا جایی که منطقه سیستان و تالاب های سه گانه هامون برای آب می سوزد و شهرهای زابل و زاهدان بالاترین سطح آب را تجربه می کنند. کمبود ولتاژ آب
آخرین تصاویر ماهواره ای از وضعیت رودخانه هیرمند نشان می دهد که طالبان مانند سال های گذشته سیلاب هیرمند را به سمت صحرای گودزاره هدایت کرده اند. آب منحرف شده 400 کیلومتر مربع از گودزاره را پوشانده و آب شیرین رودخانه هیرمند را به یک فروچاله تبدیل کرده است. تحلیل کارشناسان مستقل آب نیز دیدگاه هواشناس را تقویت می کند که دولت مستقر در افغانستان به عمد علیه هامون روی نمی آورد.
اما از سوی دیگر، علی سلاجه، رئیس سازمان محیط زیست ایران درباره سطح حوضه آبخیز هیرمند گفت: «در بحث حوضه آبخیز هیرمند باید بگویم که بارندگی ها باران های خوبی بود. بر اساس آنچه کشور ما چه از بارندگی مستقیم و چه از هیرمند دریافت کرده است. تالاب هامون تقریبا 50 درصد مرطوب شده است و امیدوارم با کانالی که وزارت نیرو نصب کرده است، با توجه به اینکه آب شرب در منطقه در اولویت است، شرایط به گونه ای باشد که اگر مدتی پمپاژ نشود، آب آشامیدنی نیز مناسب است، می‌توان سطح هیدراتاسیون ما را تا حدودی افزایش داد و امیدوارم این اتفاق بیفتد.»
با این حال، رسانه هایی که سازمان هواشناسی افغانستان را به طور فعال رصد می کنند، مدام از وقوع سیل در افغانستان خبر می دهند. کانال تلگرامی هواشناسی افغانستان نسبت به وقوع سیل در روستاهای این کشور هشدار داد. اداره هواشناسی وزارت ترانسپورت و هوانوردی ملکی افغانستان از احتمال بارش باران همراه با سیلاب ناگهانی و وزش باد شدید در ۷ ولایت کشور خبر داده است.
پیش از این، در 16 آوریل 2024، رسانه های بین المللی به نقل از عبدالغنی برادر، معاون وزیر امور اقتصادی نخست وزیر طالبان که از بند کجکی بازدید کرده بود، گفته بود: «امسال به دلیل بارندگی شدید، سطح آب پشت این بند افزایش یافته است. در و اکثر سدها (سدها) افغانستان مانند این بند “پر آب” هستند. بند کجکی در استان هلمند در جنوب افغانستان قرار دارد که بر روی یکی از شاخه های اصلی رودخانه هیرمند ساخته شده است، رودخانه ای که آب آن پس از عبور از چندین استان در غرب کشور به ایران می رسد.
انفعال دیپلماتیک ایران
بررسی سیاست سدسازی و انحراف آب در مرزهای شرقی و غربی ایران و نحوه مواجهه ساده ایران با این حادثه برای مخاطبان ابهام ایجاد می کند چرا ایران در این زمینه واکنشی نشان نمی دهد؟ می توان این سوال را مطرح کرد که چرا وزارت نیرو که متولی و مدیر آب ایران است و وزارت امور خارجه که مسئولیت روابط بین الملل و توافقات منطقه ای و جهانی را برعهده دارد در این موضوعات منفعلانه عمل کرده اند؟ دریاچه هامون تحت تاثیر فعالیت های بالادستی افغانستان و عمل نکردن به تعهدات آنها به طور کامل خشک شده و دست به دست هم داده ایم تا این منطقه از ایران دچار بحران جدی شود. سد کمال خان هنوز ساخته نشده بود و ایران در پایین دست مشکلات زیادی داشت.
رودخانه هریرود نیز چنین وضعیتی دارد. سد سلما در بالادست جاده هری ساخته شد. سد دوستی در ایران و پایین دست ساخته شد. افغانستان همچنین بند دیگری را در بالادست بند سلما ساخته است. از هریرود عملا آبی وارد ایران نمی شود و سد دوستی کاملا خالی است. نظر کارشناسان آب ایران این است که وزارت نیرو و وزارت امور خارجه که تعدادی متخصص در امور داخلی و خارجی دارند چرا به اندازه انگشتان دست متخصص آب مرزی وجود ندارد.