زمستان سخت اروپا برای ایران گران تمام شده است، بنابراین تقریباً کل سیستم اداری، مدارس و دانشگاه ها برای چند روز تعطیل هستند. شرکت ملی گاز وضعیت کنونی را بحرانی ارزیابی کرد و مسئولان دولتی و رسانه‌ها هم اکنون بدون اشاره به ناکارآمدی سیاست‌های اقتصادی کشور به‌ویژه در حوزه انرژی برای صرفه‌جویی در مصرف گاز به نمایندگی از شهروندان مانور می‌دهند.
پرسیدن این سؤالات دیگر تکراری شده است که چگونه کشوری که ذخایر گازی دوم یا سوم در جهان دارد در تامین انرژی داخلی عاجز است و نمی تواند سالانه حدود 400 میلیارد متر مکعب گاز تولید کند و اروپا که واردکننده انرژی است. در شرایطی که بیش از 45 درصد انرژی کشور به روسیه وابسته است و اکنون روسیه را از معادلات انرژی خود حذف کرده است.
آمار تولید و مصرف گاز در ایران
طبق آمار، مصرف گاز ایران هم اکنون بین 680 تا 700 میلیون مترمکعب در روز است و این در حالی است که مجموع تولید گاز ایران هم اکنون در حداکثر حد خود قرار دارد و به دلیل سرمای شدید، میزان مصرف تقریباً 150 افزایش یافته است. میلیون مترمکعب نسبت به مدت مشابه سال قبل. همچنین واردات گاز از ترکمنستان که بخشی از گاز استان های شمالی و شمال شرق کشور را تامین می کرد، به طور کامل متوقف شده است و این استان ها به دلیل کاهش فشار گاز از جنوب، شرایط بحرانی تری را تجربه می کنند.
بر اساس این گزارش، وزیر نفت اخیراً اعلام کرده است که کل تولید گاز کشور چه از میادین مستقل گازی و چه از پارس جنوبی حدود 989 میلیون متر مکعب است. اما این میزان گاز خام است و پس از جداسازی میعانات گازی، مجموع تولید به 850 میلیون مترمکعب رسیده و به گفته وی، هم اکنون حدود 200 میلیون مترمکعب گاز در روز وجود دارد. اگرچه گازرسانی به اکثر صنایع اعم از نفت و پتروشیمی و فولاد و سیمان و حتی ادارات دولتی با اختلال مواجه شده است، اما همچنان مشکل گازرسانی به بخش داخلی کشور وجود دارد. ، و شهروندان برخی استان ها هم اکنون شب های سرد زمستانی را تجربه می کنند. آنها برای بنزین محدود خرج می کنند.
روسیه که بزرگترین دارنده ذخایر گاز در جهان است، سالانه حدود 760 میلیارد متر مکعب گاز تولید می کند و آمریکا نیز سالانه بیش از 930 میلیارد متر مکعب گاز تولید می کند. اما تولید آمریکا بیشتر از ایران است در حالی که ذخایر گاز ایران حدود 5 برابر آمریکاست. از نظر ذخایر گاز، سهم ایران بیش از 17 درصد از کل ذخایر جهان است، اما سهم آمریکا کمی بیش از 5 درصد است. بر اساس پیش‌بینی‌ها، ایران طی 20 سال آینده به تولید سالانه 500 میلیارد متر مکعب گاز در سال خواهد رسید، یعنی حتی پس از 20 سال نیز ایران به سطح تولید فعلی روسیه نخواهد رسید.
آمار گاز ایران نشان می دهد که ایران از نظر عددی در بین بهترین های جهان قرار دارد اما در عمل نه تنها نقشی در بازار بین المللی گاز ندارد، بلکه قادر به تامین گاز داخلی نیز نیست. دلیل این امر عوامل متعددی از جمله ساختار اقتصادی ایران، استراتژی ناکارآمد انرژی، تحریم‌های بین‌المللی و انزوای اقتصادی، فرسودگی تاسیسات انرژی و عدم سرمایه‌گذاری در این بخش است.
کلیشه نادرست و تحریف شده مصرف بالای گاز ایران
این روزها پس از بحران گاز ایران، بسیاری از رسانه ها از جملاتی استفاده می کنند که به نظر می رسد هدف دیگری جز پنهان کردن و سرپوش گذاشتن بر ناکارآمدی ها در تامین انرژی ندارد. به عنوان مثال روزنامه ایران در گزارش اخیر خود درباره بحران گاز نوشت: «ایران 6.7 برابر سرانه گاز بیشتر از جهان و سه برابر بیشتر از اتحادیه اروپا گاز مصرف می کند». مفهوم این گفته این است که مشکل سیاستمداران نیستند، بلکه مصرف کنندگان هستند. این آمار ادعایی درباره مصرف گاز ایران، صرف نظر از سهم سوخت های مختلف در تولید و مصرف انرژی، کاملا گمراه کننده است.
به عنوان مثال، در چین، نزدیک به 55 درصد از تولید برق و انرژی توسط زغال سنگ تأمین می شود و سهم گاز در تولید انرژی حدود 8.5 درصد است. علاوه بر این، چین بیش از 7.5 درصد انرژی خود را از طریق آبی و نزدیک به 4 درصد از انرژی بادی تامین می کند، به این معنی که سهم گاز در مصرف انرژی این کشور تقریباً با تولید برق آبی برابر است. در حالی که در ایران سهم گاز در تولید انرژی حدود 71 درصد و سهم تولید انرژی آبی، بادی و هسته ای تقریباً صفر است. با این سهم گاز در مصرف انرژی، طبیعی است که سهم سرانه مصرف گاز ایران با چین برابر باشد. شاید مسئولان بگویند که تولید برق از زغال سنگ، مانند چین، باعث آلودگی هوا می شود، اما تجربه اکنون نشان می دهد که ایران با سوزاندن سوخت دیزلی که بدترین سوخت دنیا محسوب می شود، شرایط بسیار بدتری را برای شهروندان خود ایجاد کرده است.
بر اساس آمار بانک جهانی، مصرف سرانه انرژی در ایران در سال 2021 حدود 38 هزار کیلووات ساعت بوده و کل مصرف انرژی تنها از دو منبع نفت و گاز به دست آمده است. از این 38 هزار کیلووات ساعت، حدود 25 هزار کیلووات ساعت از گاز و مابقی از نفت به دست می آید، یعنی بیش از 70 درصد انرژی تولیدی در ایران از گاز است و به همین دلیل سهم گاز در مصرف انرژی است. بلند است. در همین حال، کشورهای باقی مانده از ترکیب متنوعی از تولید انرژی استفاده کرده اند.
در آمریکا در سال 2021 مصرف سرانه انرژی حدود 75 هزار کیلووات ساعت خواهد بود که تنها 24 هزار کیلووات ساعت آن سهم گاز است. حدود 33 درصد این بدان معناست که تنها 33 درصد از انرژی کشور از منابع گاز تامین می شود (در مقایسه با 70 درصد ایران). بنابراین، مصرف سرانه گاز برای شهروندان آمریکایی کاهش می یابد زیرا آنها بخشی از انرژی خود را از سوخت های دیگر تامین می کنند.
البته آمار بانک جهانی چیز دیگری را به ما می گوید و آن این است که مصرف انرژی ایران آنقدر که در رسانه ها منتشر می شود بالا نیست. به عنوان مثال، سوئد با جمعیت 10 میلیون نفری، حدود 60 هزار کیلووات ساعت انرژی مصرف می کند که تقریبا دو برابر ایران است. علاوه بر این، جمعیت نروژ حدود 5 میلیون نفر است، اما سرانه مصرف انرژی در این کشور حدود 104 هزار کیلووات ساعت (بیشترین در جهان) است که به معنای بیش از سه برابر است. اما نکته اینجاست که بیش از 70 هزار کیلووات ساعت انرژی مصرفی سهم آب است و سهم گاز تنها 7000 کیلووات ساعت است.
به عنوان مثال اتحادیه اروپا را در نظر بگیرید که طبق گزارش این روزنامه، دولت آن بیش از دو برابر بیشتر گاز مصرف می کند. مصرف سرانه انرژی در اتحادیه اروپا (27 کشور) به طور متوسط حدود 37 هزار کیلووات ساعت است که تقریباً برابر با ایران است. اما نکته اینجاست که از این میزان انرژی تنها 9 هزار کیلووات ساعت از گاز است و مابقی مربوط به نفت، زغال سنگ و انرژی های تجدیدپذیر است. ایران اما از 38 هزار کیلووات ساعت انرژی تولیدی برای هر نفر، بیش از 25 هزار کیلووات ساعت آن را از گاز تولید می کند (حدود 70 درصد). وقتی بیشتر انرژی ایران از گاز تولید می شود، در نتیجه سهم گاز در مصرف انرژی افزایش می یابد و این ربطی به میزان انرژی مصرفی مردم ندارد. طبق آمار فوق ایران، روزنامه دولت می گوید ایران بیش از دو برابر اتحادیه اروپا گاز مصرف می کند، اما نمی گوید تمام انرژی ایران از گاز تولید می شود، بلکه یک سوم انرژی از گاز تولید می شود. گاز در اروپا کل مصرف انرژی در ایران و اتحادیه اروپا تقریباً یکسان است.
جالب اینجاست که مصرف انرژی ایران بسیار کمتر از بسیاری از کشورهایی است که حتی جمعیت کمتری دارند. به عنوان مثال، کشورهای نروژ، کانادا، آمریکا، بلژیک، لوکزامبورگ، روسیه، سوئد، فنلاند، جمهوری چک، آلمان، فرانسه، ژاپن و بسیاری از کشورهای دیگر نسبت به ایران انرژی بیشتری مصرف می کنند، در حالی که جمعیت بسیاری از آنها کمتر از ایران است. به عنوان مثال، کل جمعیت لوکزامبورگ بیش از 700 هزار نفر است، اما مصرف سرانه انرژی در این کشور در سال 2021، 63 هزار کیلووات ساعت بوده است. یعنی لوکزامبورگ با این جمعیت بیش از دو برابر ایران با 80 میلیون نفر انرژی مصرف می کند. بنابراین استفاده از عبارت مصرف گاز ایران بیش از 6 برابر مصرف سرانه گاز جهان بدون توضیحات فوق کاملاً نادرست و مشکوک است. دلیل این امر این نیست که مردم ایران مصرف کننده بزرگ هستند، بلکه سهم گاز در تولید انرژی ایران تقریباً از همه کشورهای دیگر بیشتر است. وقتی از ناکارآمدی سیاست ها صحبت می کنیم، بخشی از آن به همین ترکیب سوخت در تولید انرژی مربوط می شود.
افزایش شدید مشعل گاز در کشور
یکی دیگر از مواردی که در تولید و مصرف گاز در ایران تاثیرگذار است، موضوع مشعل یا گاز است. در همین رابطه بانک جهانی گزارشی منتشر کرد و نوشت که در سال 2021 بر اساس داده های ماهواره ای تنها در بخش فوقانی حدود 144 میلیارد متر مکعب گاز سوزانده شده است. در این گزارش به 10 کشور دارای بیشترین شعله های آتش اشاره شده است که در این میان ایران پس از روسیه و عراق در رتبه سوم قرار دارد. همچنین کشورهای آمریکا، ونزوئلا، الجزایر، نیجریه، مکزیک، لیبی و چین در رتبه های بعدی قرار دارند. این کشورها به تنهایی بیش از 75 درصد از کل گاز مشعل یا مشعل را دارند. ایران برای دهمین سال متوالی در رتبه سوم قرار گرفت.
بر اساس این گزارش، ایران در سال 2020 حدود 13 میلیارد متر مکعب گاز شعله ور کرد که این رقم در سال 2021 به بیش از 17 میلیارد متر مکعب رسید که بیش از 30 درصد افزایش داشت. این در حالی است که شعله ور شدن روسیه در سال 2020 کمی کمتر از 25 میلیارد متر مکعب بود و در سال 2021 این رقم به کمی بیش از 25 میلیارد متر مکعب رسید که به معنای افزایش جزئی است. آمریکا در سال 2019 حدود 17.5 میلیارد متر مکعب سوخت داشت که با ادامه روند نزولی این میزان در سال 2020 به حدود 11 میلیارد متر مکعب و در سال 2021 به حدود 8 میلیارد متر مکعب در سال خواهد رسید. در واقع آمریکا در این دو سال توانست گاز آزاد شده در نتیجه حفاری را با کمک فناوری ذخیره کند.
صنعت فولاد ایران سالانه تقریباً 6 میلیارد متر مکعب گاز مصرف می کند و مصرف گاز در صنعت سیمان حدود 3 میلیارد متر مکعب است. این دو صنعت در مجموع سالانه حدود 10 میلیارد متر مکعب گاز مصرف می کنند، در حالی که طبق آمار بانک جهانی، ایران در سال 2021 بیش از 17 میلیارد متر مکعب گاز سوزانده است. در صورت استفاده از تکنولوژی روز و جذب سرمایه گذار، تنها با کاهش میزان فلرینگ به 8 یا 9 میلیارد متر مکعب گاز، می توان به راحتی برخی از صنایع (فولاد و سیمان) را تامین کرد. یا حتی اگر هر متر مکعب را به قیمت 30 سنت به ترکیه یا عراق صادر کند، سالانه بیش از 5 میلیارد دلار درآمد خواهد داشت.
بر اساس آمار بانک جهانی، اکثر کشورها در دو سال گذشته موفق به کاهش میزان سوختگی خود شده‌اند و تنها کشورهایی مانند مکزیک و لیبی میزان سوخت را افزایش داده‌اند. ایران در واقع بدترین کشور جهان از نظر مشعل یا شعله ور شدن گاز در بالادست است. یکی از پیامدهای شعله ور شدن، تولید گاز متان است، زیرا بر اساس برآوردهای بانک جهانی، گاز شعله ور شده حاوی 81 درصد متان است و مابقی آن شامل هیدروکربن های سنگین تری مانند اتان، پروپان و بوتان است.
مطالب فوق نشان می دهد که علت بحران فعلی گاز در ایران برخلاف تصور بسیاری از مردم و همچنین برخلاف گزارش رسانه ها و مسئولین، مصرف بی رویه نیست که کلیشه ای کاملا نادرست است، بلکه نتیجه آن است. سیاست انرژی در کشور این سیاست هم شامل ترکیب سهم سوخت در تولید انرژی و هم معیوب بودن ساختار اقتصادی، تحریم های سنگین، عدم سرمایه گذاری، عدم اصلاح ساختاری اقتصاد به ویژه در بحث سوخت و انرژی است. و همچنین انزوای اقتصادی بین المللی.