«علی واعظ» و «ولی نصر» در مقاله‌ای مشترک در وب‌سایت «فارن افرز» آمریکا با بیان اینکه برجام غیرقابل برگشت شده است، طرحی برای توافق منطقه‌ای خاورمیانه برای جایگزینی برجام پیشنهاد کردند.
نوشتند، این کشورها [ایران و کشورهای عربی] آنها می توانند غنی سازی اورانیوم بالای 5 درصد را برای همیشه کنار بگذارند، بازفرآوری پلوتونیوم را برای همیشه متوقف کنند و پروتکل الحاقی به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای را تأیید کنند. برای برآوردن این الزامات، ایران می‌تواند ذخایر 20 و 60 درصدی مواد شکافت‌پذیر موجود خود را به زیر 5 درصد ترکیب کند یا آنها را به خارج از کشور ارسال کند.
بر اساس پیشنهاد این دو، آمریکا و متحدان اروپایی آن باید توافقنامه تجارت آزاد ایران و خلیج فارس را از تحریم‌ها مستثنی کنند و مسیری قوی برای رشد اقتصادی در میان همه طرف‌های توافق ایجاد کنند. شورای امنیت سازمان ملل همچنین می تواند این توافقنامه را به عنوان جانشین برجام تایید کند و برای نقض عواقب تنبیهی تعیین کند.
سیدحسین موسویان با رد این پیشنهاد در مجله Responsible Statecraft وابسته به اندیشکده کویزنی نوشت: در ماه مه 2018، دونالد ترامپ از برجام خارج شد و رئیس جمهور بایدن هنوز آن را احیا نکرده است. دولت بایدن هنوز تصمیمی سیاسی برای نهایی کردن مذاکرات برجام نگرفته است، زیرا از یک طرف می گوید برنامه جامع اقدام مشترک از میز خارج شده است و از طرف دیگر می گوید دیپلماسی. بهترین گزینه است این سیاست اشتباه است.
در ادامه این مقاله آمده است: از سپتامبر 2022 مذاکرات هسته ای به بن بست رسیده است. سوء ظن استفاده دولت روسیه از تسلیحات ایرانی در جنگ اوکراین و ناآرامی های داخلی ایران پس از کشته شدن مهسا امینی، تمرکز دولت های آمریکا را به احیای برجام معطوف کرده است.
در آگوست 2022، جوزف بورل، هماهنگ کننده سیاست خارجی اروپا، اعلام کرد که متن احیای برجام نهایی شده و آماده امضا است. اگرچه دولت ایران در آن زمان آمادگی پذیرش متن را نداشت، اما تهران اخیراً تمایل خود را برای توافق بر سر همین متن نشان داده است.
ایران و آمریکا جزئیات تبادل زندانیان سیاسی را نهایی کردند. آمریکا از امضای آن خودداری کرده است، زیرا طبق این قرارداد، حدود 7 میلیارد دلار از دارایی های مسدود شده ایران آزاد می شود. علاوه بر این، در صورت برقراری مجدد برجام و بر اساس قطعنامه 2231، محدودیت‌های موشکی و پهپادی علیه ایران در اکتبر سال جاری برداشته می‌شود و دولت بایدن نیز باید برای دریافت موافقت کنگره برای رفع برخی تحریم‌ها اقدام کند.
آزاد کردن پول ایران و لغو تحریم ها علیه ایران می تواند به ابزاری در دست جمهوری خواهان برای حمله به بایدن و دموکرات ها تبدیل شود. از سوی دیگر، تأخیر در توافق هسته‌ای پیامدهایی دارد، زیرا ایران در عرض دو هفته به توانایی عبور از نقطه فرار هسته‌ای رسید.
این حقایق دولت بایدن را در سردرگمی قرار داده است. بنابراین ممکن است آنها خواهان توافق موقت باشند تا نه بحرانی رخ دهد و نه توافق کامل برای احیای برجام حاصل شود. این وضعیت با سیاست فعلی دولت بایدن “بدون توافق، بدون بحران” سازگار است. در نهایت، سه سناریو ممکن است:
سناریوی 1: توافق موقت یا طرح ب: در این سناریو، ایالات متحده احتمالاً حداکثر خواسته هایی مانند توقف غنی سازی در سطح بالا و کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده ایران، در ازای لغو حداقل تحریم ها را خواهد داشت. به همین دلیل، ایران قبلاً توافق موقت را رد کرده است زیرا ابزار چانه زنی خود را از دست خواهد داد. در سناریوی توافق موقت، تقاضای بیشتر از ایران در ازای امتیازات بیشتر به ایران، واقع بینانه تر است. برای ایران لغو تحریم‌های بانکی و نفتی و برای آمریکا و اروپا کاهش ذخایر و سطوح غنی‌سازی و اجرای پروتکل الحاقی برای تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران مهم است.
به هر حال این سناریو جواب نمی دهد زیرا اولاً پایدار نخواهد بود و ثانیاً آمریکا تحریم های اصلی را در قالب یک توافق موقت حذف نخواهد کرد و بنابراین باری بر ایران وارد نخواهد شد.
سناریوی دوم این است که اروپایی ها می خواهند از ماشه برای بازگرداندن همه تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران استفاده کنند. اخیراً سه کشور اروپایی با 10 عضو غیردائم دیگر شورای امنیت درباره مکانیسم ماشه دیدار کردند. این یک سناریوی خطرناک و خطرناک است. زیرا در آن صورت ایران می تواند از معاهده هسته ای بر اساس NPT خارج شود و هرگونه حمله نظامی تمام محاسبات امنیتی ایران را تغییر داده و بمب هسته ای را به عنوان یک عامل بازدارنده می سازد. البته حمله نظامی به ایران عواقب بسیار شدیدتری نسبت به حملات آمریکا به افغانستان و عراق خواهد داشت. علاوه بر این، درگیری نظامی ایران و غرب باعث به حاشیه رفتن جنگ اوکراین خواهد شد. البته قابل توجه است که در شرایط کنونی روابط اروپا و ایران به طرز بی سابقه ای بد است. بنابراین، اگر اروپا برای استفاده از ماشه اقدام کند، عملا میخ نهایی را بر تابوت روابط ایران و غرب خواهند زد.
اما سناریوی سومی وجود دارد که بهترین گزینه است و آن این است که آمریکا و ایران مذاکرات مستقیم را آغاز کنند، اقدامات اعتمادسازی متقابل را آغاز کنند و بر سر دو موضوع توافق کنند: ازسرگیری برجام و تبادل زندانیان. ایران اخیراً به آژانس اجازه نصب مجدد دوربین ها در برخی مکان ها را داده است. این نوع اقدامات اعتمادساز خوب است، مشروط بر اینکه ایالات متحده و قدرت های جهانی حسن نیت متقابل و متوازن داشته باشند.
در جریان این روند، مذاکرات منطقه‌ای درباره مسائل منطقه‌ای میان هشت کشور خلیج‌فارس نیز آغاز خواهد شد. تصمیم ایران و عربستان برای بهبود روابط، فرصت طلایی را برای هشت کشور حوزه خلیج فارس ایجاد کرد تا گفتگوها را برای ایجاد سیستم همکاری و امنیت جمعی در خلیج فارس آغاز کنند. چنین همکاری هایی امنیت انرژی و دریانوردی در خلیج فارس را تضمین می کند، روابط ایران و اعراب را بهبود می بخشد و به حل بحران های یمن، سوریه، لبنان و عراق کمک می کند.
خانم رزماری دی کارلو، معاون دبیرکل سازمان ملل گفت: برجام سنگ بنای خلع سلاح هسته ای و نمونه ای است که نشان می دهد می توان از طریق گفتگو و دیپلماسی به صلح دست یافت.
بنابراین، برجام را باید راهی برای دستیابی به صلح و ثبات در منطقه دانست. پنج سال پس از اشتباه استراتژیک ترامپ مبنی بر خروج از برجام، بایدن نباید اجازه دهد برجام، به عنوان جامع ترین سند منع اشاعه در تاریخ، با توهمات و رویاهای “توافق بهتر” نابود شود و احتمالات جدیدی برای ایجاد یک توافق جدید ایجاد شود. سیستم همکاری و امنیت در خلیج فارس مسدود شده است تا سیستمی باشد که صلح پایدار را به ارمغان می آورد و می تواند راه را برای پاکسازی منطقه از سلاح های هسته ای و کشتار جمعی آسان کند.