روز جدید زمانی که کشوری بخواهد منافعی را در سطح بین المللی دنبال کند یا از منافع ملی خود دفاع کند، با چالش های زیادی مواجه خواهد شد. زیرا سایر کشورهای درگیر در این روند نیز به دنبال تامین منافع ملی خود هستند. در چنین مواقعی «موازنه قوا» سهم هر کشور را مشخص می کند. ایران در بحث برجام با آمریکا روبرو بوده که یکی از قدرت های بزرگ جهان است و چهار عضو دائم شورای امنیت با ایران روبرو شده اند. این کشورها در مسیر توافق برجام و پس از آن همواره در تلاش هستند تا منافع ملی خود را در کوتاه مدت و بلندمدت تامین کنند و ابزارهای لازم برای فشار بر ایران را نیز در اختیار دارند. جملات ذکر شده سخنان دکتر یوسف مولایی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران است. دکتر مولای در این گفت و گو به مهم ترین چالش ها و فرصت های مذاکرات هسته ای می پردازد که در ادامه می خوانید.
مذاکرات هسته ای ایران و کشورهای غربی در حالی در جریان است که گمانه زنی ها مبنی بر لزوم تصمیم گیری های سیاسی مهم در پایتخت های دو کشور وجود دارد. در شرایط فعلی چه راهکارهایی می تواند مذاکرات را به نتیجه مطلوب نزدیک کند؟
در هفته های اخیر طرف های مذاکره زمان زیادی را صرف مذاکره کرده اند و به نظر می رسد به نتیجه خوبی برای طرف مقابل رسیده اند. این نکته می تواند کمک زیادی به حل مشکل کند. با این حال جزئیات اختلاف هنوز روشن نشده است و نمی دانیم محور اصلی مذاکرات کجاست و کدام کشور باید سریعتر وارد عمل شود. واضح است که در شرایط کنونی طرفین در نقطه عطفی قرار دارند یا در نهایت مذاکرات به پایان می رسد و یا همه چیز به حالت عادی برمی گردد و تنش ها بیشتر می شود. اگر به وضعیت فعلی مذاکرات مثبت نگاه کنیم، باید توجه داشت که طرفین در تلاش هستند تا بر مشکلات فائق آیند تا به نتیجه مطلوب برسند. اما اگر نگاه منفی به مشکل داشته باشیم، شرایط تغییر می کند و مشکلات بیشتری به وجود می آید. دولت و تیم مذاکره کننده هنوز از جزییات دقیق مذاکرات مطلع نشده اند، بنابراین تحلیل ها بیشتر در حد حدس و گمان است.
خواسته اصلی ایران در مذاکرات لغو تحریم ها و تضمین عدم خروج آمریکا از برجام است. در مذاکرات به چند مورد از خواسته های ایران توجه شد؟ آیا شرایط برای تحقق خواسته های ایران فراهم است؟
عرصه بین الملل عرصه توسل به زور است و به همین دلیل هر کشوری با حمایت قدرتی که در اختیار دارد سعی می کند سهم بیشتری در این زورگیری به دست آورد. اینکه این وضعیت تا چه اندازه مبتنی بر واقع گرایی است، بستگی به این دارد که یک کشور چقدر قدرتمند باشد و چقدر در مقابل کشور یا کشورهای دیگر مقاومت کند. به نظر من ایران حق دارد تحریم ها را لغو کند و خسارتی که در این مدت متحمل شده است را جبران خواهیم کرد. تحریم ها علیه ایران یا باید برداشته شود یا برداشته شود تا ایران در روابط اقتصادی جهانی عمل کند. هنوز این اتفاق نیفتاده است. به همین دلیل، برای ایران که به دنبال حقوق واقعی خود است، لغو تحریم ها و از سرگیری فروش نفت ایران در بازارهای جهانی مهم است. از سوی دیگر، ایالات متحده می گوید تا زمانی که ایران به تعهدات هسته ای خود پایبند باشد، می توانیم تحریم ها را تعلیق یا لغو کنیم. به همین دلیل است که آمریکا موضوع توافق مرحله ای یا موقت را مطرح کرده است. ایران از آمریکا می خواهد که رئیس جمهور آینده آمریکا از هر حزب یا جناحی از برجام خارج نخواهد شد و به آن پایبند خواهد بود. واقعیت این است که در عرصه بین المللی دادن ضمانت به کشورهای دیگر چندان مرسوم نیست. اما در قراردادهای دوجانبه یا چند جانبه، طرفین متعهد می شوند در صورت عدم انجام تعهدات خود، خسارت را جبران کنند. البته برخی کشورها وقتی فکر می کنند اگر از توافقی خارج شوند و هزینه ها را بپردازند، این کار را انجام می دهند و از توافق خارج می شوند. همین امر در مورد ایالات متحده نیز صدق می کند. تنها در صورتی که ایالات متحده در نظر بگیرد که به اندازه کافی به توافق جدید علاقه مند است، ترجیح می دهد در توافق باقی بماند و دلیلی برای خروج از آن وجود نداشته باشد. این وضعیت نیز نیازمند فرمول فنی، مالی و قانونی است که باید تدوین شود. ایران و آمریکا باید به سمت یک توافق پایدار حرکت کنند. در روابط بین الملل اما نمی توانیم روابط دو کشور را پایدار بدانیم و ممکن است بعد از مدتی این روابط متزلزل شود. به همین دلیل، هیچ تضمینی برای اهمیت حقوقی زیادی در چنین قراردادهای محلی توسط اعراب وجود ندارد.
ایران با خواسته های حداکثری وارد مذاکرات شد، اما به مرور زمان موضع خود را نرم کرد. همچنین اخیرا موضوع گفتگوهای مستقیم ایران و آمریکا نیز مطرح شده است. مذاکرات مستقیم با آمریکا چه تغییراتی در روند مذاکرات ایجاد خواهد کرد؟
کوتاه ترین، ارزان ترین و پربارترین راه، دستیابی به توافق برای مذاکره مستقیم با ایالات متحده است. اگر ایران به دنبال رسیدن به اهداف خود در مذاکرات است، تنها با مذاکره مستقیم می تواند به این مهم دست یابد و راه حل دیگری وجود ندارد. از هر روشی که استفاده شود، ایران باید هزینه بیشتری بپردازد. هزینه هایی که ممکن است در نهایت به نتیجه مطلوب منتهی نشود. همه کشورهایی که تاکنون نقش میانجی بین ایران و آمریکا را ایفا کرده‌اند و در آینده نیز به این نقش خواهند پرداخت، بیشتر به منافع خود توجه دارند. ما باید یک بار برای همیشه از دام مذاکره غیرمستقیم با آمریکا خارج شویم و به سمتی برویم که بتوانیم مستقیماً مشکلات خود را با آمریکا حل کنیم. دستگاه دیپلماسی کشور باید شهامت صحبت مستقیم با آمریکا را داشته باشد که این به نفع منافع ملی ما خواهد بود.
کشورهایی که امروز پیام ها را به ایران و آمریکا می رسانند در وهله اول به دنبال منافع خود هستند و در مرحله بعد در تصمیم گیری های دو کشور دخالت خواهند کرد. این وضعیت از نظر حاکمیتی نیز مشکل ساز است. چرا ایران باید مسائل مربوط به حاکمیت خود بر سایر کشورها را مطرح کند؟ مشخص نیست در این میان کشورها چه اهدافی را دنبال می کنند، چه زمانی به نفع خود و چه زمانی به نفع ایران عمل خواهند کرد. به همین دلیل ایران باید مستقیماً و با عزت و احترام به وظایف خود عمل کند. ایران و آمریکا خواستار احیای برجام هستند. با این حال، مکانیسم خاصی برای این کار ایجاد نشده است و مشخص نیست که چگونه این اتفاق می افتد. به همین دلیل، هر دو طرف برای دستیابی به هدف بزرگتر باید انعطاف پذیری معقولی را در دستور کار خود قرار دهند. هر دو طرف نباید انتظار داشته باشند حداکثر خواسته هایشان برآورده شود. به همین دلیل نقش میانجی کشورهای اروپایی و کشورهای علاقه مند به امنیت جهانی بارزتر خواهد بود. در این راستا کشورهای اروپایی تلاش هایی را برای نزدیک شدن ایران و آمریکا به برجام انجام داده اند. آنچه مسلم است این است که دولت بایدن از اراده کافی برای حل مشکلات ناشی از دولت ترامپ برخوردار است. از نظر فنی اما بازگشت به برجام مسیر آسانی نخواهد بود و سخت خواهد بود.
با توجه به اینکه مدت برجام در سال 2023 به پایان می رسد، توافق موقت تا چه اندازه می تواند منافع ملی ایران را تامین کند؟
باید تلاش کنیم از فرصت هایی که در عرصه بین المللی داریم استفاده کنیم. بقیه اش تاکتیکی و حاشیه ای است. اگر ایران از قدرت کافی برخوردار باشد، می تواند برای همیشه از منافع خود دفاع کند و قراردادهایی را امضا کند که در راستای منافع ملی کشور است. آزمایش هایی که در عرصه بین المللی صورت گرفت و زمینه را برای شکل گیری فرآیندهای قانونی فراهم کرد. به همین دلیل ایران برای دستیابی به اهداف خود در جامعه جهانی نیازمند ارتقای جایگاه خود در عرصه قدرت نرم و سخت است. آنچه امنیت را برای ایران به ارمغان می آورد، قدرت است که بخشی از آن قدرت نرم و دیپلماسی است. قدرت نرم میز به رضایت مردم بستگی دارد. هر چه مردم از مسئولان بیشتر راضی باشند، قدرت نرم ایران بیشتر می شود. ایران با حمایت قدرت نرم که ناشی از حمایت و رضایت مردم است می تواند در عرصه بین المللی بهتر مذاکره کند و در نتیجه بهتر به دنبال منافع خود باشد. واقعیت این است که بحث های حقوقی درباره موضوعات پیچیده ای مانند برجام که از امکانات تفسیری فراوانی برخوردار بوده و در حقوق بین الملل تا این حد پیچیده نبوده است، به قرائت های متعدد، متنوع، متناقض و گاه متناقض کشیده شده است. بنابراین در یک کلام می توان گفت که توافق در هسته یک پرونده خاص در حوزه حقوق بین الملل است و مانند آن در داوری، در دادگاه های بین المللی و حتی در دادگاه های خارجی وجود نداشته است.
لغو تحریم ها در شرایط فعلی چگونه امکان پذیر خواهد بود؟
برخی از تحریم ها ساده تر و راحت تر حذف می شوند. یک بحث فنی طولانی مدت در مورد این موضوع وجود دارد. با این حال، می توان آن را به تدریج انجام داد. در این راستا، طرفین باید سازوکاری گام به گام را در نظر بگیرند تا تحریم ها با موانع کمتری لغو شوند. البته برخی از این تحریم ها با دستور مستقیم رئیس جمهور آمریکا قابل رفع است. بهترین گزینه برای باز کردن فضا مهمانی های اروپایی است. آنها ممکن است ایالات متحده را درگیر کنند و بهتر است که ایالات متحده، روسیه و چین چگونگی بازگشت به برجام را از طریق روسیه تعیین کنند، اما مهم است که ایران در مورد سطح همکاری با ایران موضع بگیرد. ایالات متحده قبل از اینکه مکانیسم بازگشت مشخص شود. چارچوب برجام را مشخص کنید. زمانی که کشوری به دنبال کسب منافع بین المللی یا دفاع از منافع ملی خود است، با چالش های زیادی مواجه می شود. زیرا سایر کشورهای درگیر در این روند نیز به دنبال تامین منافع ملی خود هستند. در چنین مواقعی «موازنه قوا» سهم هر کشور را مشخص می کند. ایران در بحث برجام با آمریکا روبرو بوده که یکی از قدرت های بزرگ جهان است و چهار عضو دائم شورای امنیت با ایران روبرو شده اند. این کشورها در مسیر توافق برجام و پس از آن همواره به دنبال تامین منافع ملی خود در کوتاه مدت و بلندمدت بوده و ابزارهای لازم برای فشار بر ایران را نیز در اختیار دارند. با این وجود، سیاست بزرگ دموکرات ها در ایالات متحده همیشه این بوده است که بیشتر با جامعه بین المللی، به ویژه با متحدان اروپایی خود هماهنگ باشند. دموکرات ها می گویند برقراری صلح پایدار در جهان نیازمند همکاری کشورهای عضو جامعه بین المللی است.