روز جدید قارون، بزرگترین و پرآب ایران، خشک شده است. سفیدرود دومین رودخانه طویل ایران به طول 765 کیلومتر و پرآب ترین رودخانه استان گیلان که آب بیش از 170 هزار هکتار از شالیزارها را تامین می کرد، جان باخت.
این روزها تصویر ماهی خشک شده در بستر سرخ شده و ترک خورده سومین رودخانه خروشان کرخه ایران منتشر می شود و رودخانه پرآب دز که از کوه های زاگرس سرچشمه می گرفت آخرین نفس های خود را می کشد و برای اولین بار در سال 2018 به طور کامل خشک می شود. تاریخ. رودخانه کشکان لرستان، رودخانه فراوان چالوس که از رشته کوه البرز سرچشمه می گرفت، رودخانه های ارس و هیرمند که به رودخانه های وحشی معروف بودند، همگی خشک شده اند و اکنون تعداد استان های کویری ایران از 14 استان به 21 استان رسیده است. بر اساس اعلام سازمان منابع طبیعی استان ها به دلیل کمبود ذخایر آب در پشت سدها، آب لوله کشی بسیاری از مردم روستاهای غرب ایران قطع شده است. هدایت فهمی، مدیرکل سابق منابع آب وزارت نیرو به «شرق» گفت: ایران برای فرار از سهل انگاری خود در ایجاد بحران فاجعه‌بار آب، مدیریت فاجعه‌بار آب را به دلیل تغییرات اقلیمی مقصر می‌داند. وی وضعیت منابع آبی غرب ایران را بحرانی توصیف کرد.
بلندترین ها خشک شدند
پس از خشک شدن کارون و کرهه، اکنون نوبت به پرجنب و جوش ترین رودخانه کشور رسیده است. به تازگی عکس ها و گزارش هایی از پایین دست رودخانه دس منتشر شده است که نشان می دهد این رودخانه برای اولین بار در تاریخ به طور کامل خشک شده است! البته دز در سال های اخیر وضعیت خوبی نداشت و آب بدنش کم شده بود اما این اولین بار است که کاملا خشک می شود. کارشناسان علت این خشکسالی را کاهش آب پشت سد دز و جلوگیری از ورود حقابه به این رودخانه عنوان می کنند. اهالی بخش شعیبیه شهرستان شوشتر و از مناطق پایین دست رودخانه دز فیلم هایی را منتشر کردند که فاجعه خشک شدن رودخانه دز را به تصویر می کشد. آنها حتی با انتقاد از کاهش تولید سد دز در بالادست این رودخانه، هشتگ «دز را آزاد کن» راه اندازی کردند و خواستار ورود آب به رودخانه دز شدند. اما با وجود انتشار این فیلم ها و اعتراض ها، سازمان آب و برق خوزستان همچنان اعلام می کند که خروجی سد دز علیرغم کاهش 49 درصدی آب رودخانه در سال آبی جاری، هیچ کاهش یا تغییری نداشته است. روزهای اخیر و دلیل چالش پایین دست، برداشت‌های غیرقانونی جاده‌ها است. مدیرعامل انجمن زیست محیطی رامانه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا شرایط رودخانه دز را یک فاجعه زیست محیطی دانست که ناشی از سوء مدیریت در حوزه آب است. وی همچنین از قطعی آبرسانی به روستاها از این بخش در روزهای اخیر خبر داد و افزود: با خشک شدن رودخانه، پمپ های آب روستاها نمی توانند آب را جمع آوری کنند و این روزها مردم مجبور به استفاده از آب اندک هستند. که در کف رودخانه برای شستشو و بهداشت رها شده است.تا مورد استفاده قرار گیرد
مرگ رودخانه ها؛ از کشکان و چالوس تا آرس و هیرمند
در عین حال تصاویری که در ماه های اخیر از رودخانه کشکان یکی از دو سرچشمه اصلی رودخانه کره منتشر شده نیز نشان می دهد که کشکان کاملا خشک شده است. این رودخانه در سال‌های گذشته یکی از پرآب‌ترین و سرسبزترین رودخانه‌های کشور بود، اما اکنون به گفته کارشناسان به دلیل خشکسالی، کشت بی‌رویه محصولات آب‌بار، اجرا نشدن طرح کشت مناسب، خشک شده است. و مدیریت ضعیف اکنون علاوه بر وقوع یک فاجعه زیست محیطی و نابودی تمامی آبزیان، اقتصاد و معیشت جمعیت زیادی از مردم در مناطق خرم آباد، بیرانشهر، چغانی، سلش و دلفان، سودان و پلدختر که متصل به رودخانه کشکان، مورد تهدید قرار گرفتند. همه این اخبار دهان به دهان می شود مبنی بر اینکه هنوز یک سال از سرازیر شدن آب به بستر خشک زاینده رود نمی گذرد و حتی خبر خشک شدن کامل رودخانه طغیان شده چالوس در استان مازندران هنوز یک سال نشده است. قدیمی رودخانه ای که قدمتی به قدمت جنگل های شمال دارد و کارشناسان می گویند سدهای انحرافی برای انتقال آب کشاورزی باعث مرگ آن شد، همچنین این رودخانه محل تخم ریزی ماهی های با ارزشی بود که نسل آن ها به دلیل خشک شدن از بین رفت. در کنار همه اینها، رودخانه های مرزی یکی یکی در حال ناپدید شدن هستند. ارس یکی از مهمترین رودخانه هایی است که این روزها رسانه ای شده و پس از پروژه های آبی ترکیه و سدسازی رودخانه های بین المللی، به زودی به سرنوشت هیرمند، هریرود، دجله و فرات دچار خواهد شد.
گوهررود و زرجوب به کانال انتقال فاضلاب تبدیل شده اند
تورج فتحی، کارشناس منابع آب معتقد است: مشکل تنها از نظر کمیت از بین رفتن منابع آب سطحی نیست، بلکه از نظر کیفی نیز آسیب جدی به این منابع وارد می شود. وی به «کوسه» توضیح می دهد: ورود فاضلاب تصفیه نشده به رودخانه ها به ویژه در مناطق شمالی، اثرات اکوسیستمی بسیار وحشتناکی خواهد داشت. به حدی که حتی رودخانه‌هایی مانند گوهررود و زرجوب رشت که به آب سالم معروف بودند، اکنون به کانالی برای انتقال فاضلاب تبدیل شده‌اند و از این فاضلاب پاک در کشاورزی استفاده می‌شود و اکنون گیلان یکی از خطرناک‌ترین استان‌ها از نظر آلودگی آب است. به گفته فتحی، تغییر قوانین مربوط به منابع آب و به ویژه آب های سطحی و تطبیق آن با شرایط اخیر می تواند اولین و مهمترین گام برای بهبود وضعیت فعلی باشد. اقدامی که سه نهاد وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست باید به آن توجه ویژه داشته باشند.
وضعیت منابع آبی در غرب کشور خطرناک شده است
هدایت فهمی معاون سابق دفتر برنامه ریزی منابع آب وزارت نیرو نیز به شارک گفت: پیش بینی می شود با توجه به کاهش 30 درصدی بارندگی، خشکی آب های سطحی گسترش یابد. وی تاکید می کند: کشور در آستانه یک فاجعه ملی است و این یک تهمت نیست، بلکه یک واقعیت ناب است. به هر حال، این واقعیت وحشتناک باید مطرح شود تا مردم بدانند چه اتفاقی می افتد و برای آن آماده باشند. با توجه به خشک شدن رودخانه های غرب کشور معیشت و کشاورزی مردم در مناطقی که رودخانه ها خشک می شوند آسیب جدی می بیند و پایانه هایی که دارای تالاب هستند به زودی با گرد و غبار و ریزگردها مواجه می شوند. فهمی معتقد است: موضوع وابستگی منطقه غرب به آب های سطحی بسیار مهم است و در صورت ادامه این وضعیت، نه تنها معیشت مردم منطقه، بلکه حتی تامین آب شرب بهداشتی نیز برای آنها با مشکل مواجه خواهد شد. البته تعداد روستاهای نیازمند آبرسانی با تانکر در حال افزایش است. طبق آماری که وی ارائه می کند، در حال حاضر حدود 300 تا 350 شهر تحت تاثیر تنش آبی داریم که با خشک شدن سطوح این تعداد در حال افزایش است. وی می گوید: هشت میلیون نفر از جمعیت روستایی کشور هم اکنون درگیر تنش آبی هستند. 13 هزار روستای بالای 20 خانوار و 16 هزار روستای زیر 20 خانوار مشکل آب دارند و با خشک شدن رودخانه ها این تنش تشدید می شود. بدتر از آن این است که تنش به ویژه در غرب کشور قطعا تبعات معیشتی و سپس اجتماعی خواهد داشت و تنها در حد آسیب به طبیعت نخواهد ماند.
عدم مدیریت منابع آب به گردن طبیعت است
از نظر تفاهم در شرایط فعلی تنها کاری که می توان در کوتاه مدت انجام داد تامین آب بهداشتی با تانکر است تا حداقل دسترسی مردم به آب سالم در مناطقی مانند خوزستان و سایر استان های غربی نباشد. قطع کردن وی ادامه می دهد: از مدت ها قبل تصور می شد که استفاده از منابع آبی باید ترکیبی از منابع سطحی و زیرزمینی باشد، اما با خیال راحت همگان از وجود آب های سطحی فراوان در مناطق غربی و عدم نیاز به استفاده ترکیبی، اتفاق نیفتاده است البته در مناطقی که آب های سطحی کمتری داشته ایم، مشکلات حل نشده و از آب های زیرزمینی اضافه برداشت کرده ایم تا جایی که هم اکنون سالانه با بیش از شش میلیارد متر مکعب کسری سالانه مواجه هستیم که باعث فرونشست می شود. تشدید تولید گرد و غبار و فرسایش خاک. و… فهمی تاکید کرد که کشور در مرحله خطرناکی قرار دارد و درگیر تشدید بیابان زایی است که در نتیجه همه اجزای طبیعی اکنون در خطر است. این کارشناس می افزاید: خشکسالی به طور طبیعی باعث کاهش جریان رودخانه ها و ورودی سدها می شود اما این مشکل باعث نمی شود که از سوء مدیریت و سوء مدیریت در حوزه آب و آمایش سرزمین غافل شویم. به گفته وی، اگر حکمرانی مناسب و حکمرانی پایدار داشتیم، قطعاً می‌توانستیم عواقب خشکسالی را به راحتی مهار کنیم، اما این اتفاق نیفتاد و حاکمیت سرزمینی در ایران فقط برای همین لحظه، پس از شروع دوره خشکسالی استوار بود. بحران نه قبل فهمی خاطرنشان می کند: مثلاً تا سیل می آید، همه در سیل تقلا می کنند و تا کمر می روند تا درس بخوانند و مشکل را حل کنند، اما وقتی تمام شد فراموش می کنند، خشکسالی هم همین طور بود. همه چیز به گردن طبیعت انداخته می شود در حالی که بیشتر این وضعیت به دلیل حکمرانی و مدیریت ضعیف است. اگر مدیریت درستی داشتیم، شدت خشکسالی به حدی نمی رسید که مردم تحت فشار قرار بگیرند و معیشتشان به خطر بیفتد. به حدی که در برخی مناطق با مشکل تامین آب شرب مواجه هستیم. فهمی در پایان هشدار می دهد که باید هر چه زودتر اوضاع را کنترل کرد. با توجه به اینکه منطقه غرب کشور در 20 یا 30 سال آینده با خشکسالی بسیار بیشتری مواجه خواهد شد و شاهد کاهش 60 درصدی بارندگی در این منطقه خواهیم بود. بنابراین جریان سطحی ما حتی بیشتر کاهش خواهد یافت. اخیراً در ۱۴ تیرماه سال جاری، عباسعلی نوبخت، رئیس جدید سازمان مدیریت منابع طبیعی و حوضه آب کشور در مراسم تحلیف خود از افزایش ۶۶ درصدی مساحت استان های کویری ایران و مناطق بحرانی ریزگردها خبر داد. 43 درصد افزایش یافته است. به گفته نوبخت، تعداد استان های کویری ایران در ابتدای برنامه چشم انداز 20 ساله از 14 استان به 21 استان رسیده است.