روز جدید : گردهمایی اخیر اصفهانی ها بار دیگر موضوع آب را برای ایران مشکل ساز کرده است. به گفته یک کارشناس محیط زیست، در شرایط کنونی یا باید جمعیت و صنعت را از اصفهان حذف کنیم یا منتظر بمانیم تا آثار تاریخی اصفهان و خانه های مردم در خاک فرو برود.
در زاینده رود سیل به جای آب سرازیر شد تا دوباره بعد از خوزستان فریاد کم آبی در شهرهای ایران به گوش برسد. اما این بار صدا از فلات مرکزی اصفهان می آمد. کشاورزان اصفهانی طی چند روز گذشته در بستر خشک زاینده رود تلاش کردند صدای خود را به گوش مسئولان برسانند که با همراهی اهالی این شهر و تجمع گسترده مردم همراه شده است. شعار “رود زنده کجاست؟” «اصفهان آب ندارد» را افرادی شنیده اند که سال هاست به کارشناسان درباره مدیریت آب هشدار می دهند. امروزه کم آبی حیات را در نقاط مختلف ایران از جمله اصفهان تهدید کرده و مشکلات زیادی از جمله کارشناس محیط زیست را به همراه داشته است. با ادامه وضعیت موجود، یا باید جمعیت و صنعت را از اصفهان تخلیه کنیم یا منتظر بمانیم تا آثار و خانه‌های مردم اصفهان در خاک فرو برود.
تجمع اخیر اصفهانی ها بار دیگر موضوع آب را برای ایران نگران کرده است. بحران آب در ایران، مشکل امروز و دیروز نیست، اگر هر از چند گاهی صدایی از شهر و شهر به دلیل کم آبی به گوش می رسد، حاصل تلاش چندین ساله است که نتایج ضعیف آن را به همراه داشته است. اکنون به ثمر نشسته است اقداماتی که نه تنها ناشی از مشکلات آب و زیست محیطی است، بلکه گاهی اوقات به دلیل منافع جناحی گروه های سیاسی است. محمد فاضلی، استاد توسعه دانشگاه در یادداشتی در کانال تلگرامی خود در پی تجمع اخیر در اصفهان نوشت: اشتباه بزرگ این است که به موضوع آب فقط در دو وزارتخانه نیرو و کشاورزی پرداخته شود. موضوع آب حداقل ریشه عمیقی در سیاست های تجاری، سیاست های صنعتی، لابی های نمایندگان مجلس برای ایجاد صنایع و توسعه کشاورزی در حوزه های انتخابیه خود بدون توجه به محیط زیست و… دارد. راهپیمایی 28 آبان فرصتی برای طرح همه این مسائل است.
همچنین حسین آهنی، استاد دانشگاه تهران و فعال محیط زیست، در واکنش به اتفاقات اخیر اصفهان در یادداشتی به خبرآنلاین نوشت: «زاینده رود قربانی شد. زاینده رود قربانی سیاست های توسعه کشاورزی فراتر از ظرفیت طبیعی خود و دزدی های آب بالادست، انتقال آب و دزدی های صنعتی شده است که اصفهان و اراک را به عنوان شهرهای دوقلوی ایران مرکزی آلوده کرده است. توسعه بیمار شهر مانند دیگر شهرهای بد ادامه داشت و آبی که در زیر زمین بود برای چمن کاری و تامین آب خانه ها پمپاژ می شد تا اصفهان در معرض بدترین عواقب غرق شدن زمین قرار گیرد.
دریای آب هم نمی تواند اصفهان را سیراب کند
توسعه بی رویه کشاورزی و توجه به فرصت های منطقه از جمله دلایلی است که اصفهان با کم آبی و خطر رانش زمین مواجه است. تورج فاطی، کارشناس آب محیط زیست در این خصوص گفت: «مصرف آب کشاورزی در اصفهان طی سه دهه گذشته چندین برابر شده است». وی به خبرآنلاین گفت: حدود 90 درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود که این وضعیت در اصفهان نیز مشابه است. تا پایان برداشت سال 1359 حدود 830 هکتار زمین زراعی در لجان اصفهان که بخشی از زاینده رود است وجود داشت، اما در پایان برداشت سال 1397 این رقم به بیش از 20300 هکتار رسید. زمین کشت شده با برنج زمانی که کشاورزی به طور سنتی با کشت زیر آب و برای محصولات آبزی مانند برنج یا افرا که در این منطقه رایج است انجام می شود، واضح است که اگر دریای آب را در استخر قرار دهیم، ممکن است همچنان کمبود آب داشته باشیم.
مهدی بصیری، استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان نیز در پاسخی مشابه به خبرآنلاین گفت: استفاده از آب زاینده رود به تدریج در حال افزایش است. کشاورزی و باغداری آب را بدون هیچ آبی می برد. اگرچه این زمین ها اصلاً زمین کشاورزی نبودند، اما مرتعی بودند که تبدیل به زمین کشاورزی شدند. بنابراین تبدیل مراتع و مصرف بی رویه آب مشکلاتی را ایجاد می کند. همچنین آب به طور مرتب از رودخانه به کف سد پمپاژ می شود. پمپاژ آب از رودخانه و تبدیل مراتع به باغ در جهان بی نظیر است.
صنایع برداشت آب و حفر چاه در حاشیه رودخانه
یکی دیگر از مقصران کم آبی در اصفهان، افزایش صنعت آب در حوضه آبریز استان است. فتحی با اشاره به همین سوال می‌گوید: به استثنای ذوب آهن اصفهان که در سال‌های قبل از انقلاب در آنجا تأسیس شد، سایر صنایع آبی مانند پتروشیمی، فولاد مبارکه، کارخانه‌های مهمات‌سازی که از صنایع آب‌بردار هستند، ادامه دارد. حوضه زاینده . . «ما یک رودخانه ایجاد کردیم. اصولاً این صنایع باید در جایی مستقر شوند که مازاد آب وجود داشته باشد، اما برعکس، ما این صنایع را در فلات مرکزی ایجاد کرده ایم و طبیعی است که در چنین شرایطی تامین آب به چالش تبدیل شود.»
استاد منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به حفر چاه در حاشیه رودخانه و استفاده صنعتی از آن به خبرآنلاین گفت: کارخانه های بزرگ فولاد و فولاد مبارکه آب زیادی مصرف می کنند. امروزه در کنار رودخانه، در حومه و در زون هیدرولیکی آن چاه هایی وجود دارد که با ورود آب به رودخانه، این چاه ها پر از آب شده و مورد استفاده قرار می گیرند. فولاد مبارکه و ذوب آهن چاه های زیادی دارند که برای کارخانجات و فضای سبز مورد استفاده قرار می گیرند، به طوری که دیگر آبی برای رسیدن به رودخانه به شهر و شرق اصفهان و تالاب گاوخونی نمانده که گویی شرق اصفهان به فراموشی سپرده شده است. بخشی از آب زاینده رود به یزد می رود و بخشی دیگر برای نوشیدن وارد اصفهان می شود.
چه کار باید بکنیم
همیشه راه حل هایی برای مشکلات وجود دارد که تنها می تواند به طور موقت برخی از مشکلات را حل کند، شاید انتقال آب از دیگر حوضه ها به فلات مرکزی ایران یکی از روش هایی باشد که در سال های اخیر در شرایط کم آبی مورد آزمایش قرار گرفته است. حسین آهنی در خاطرات خود با عنوان طلوع زاینده رود می نویسد: «کاملاً بدیهی است که از این پس چه در رسانه ها و چه در اتاق های تصمیم گیری; قیام 28 آبان مطرح می شود. بدترین روش این است که با انتقال آب، استخوان بزرگتری را به داخل زخم برگردانید. اگر از من بپرسند راه حل این بحران چیست، به سادگی می گویم دست وزارت نیرو و شرکت های تابعه آن را از رودخانه ها کوتاه کنید و سازمان حفاظت محیط زیست را ملزم به احیای رودخانه ها کنید. اگر صنعتی نیاز به آب دارد، آن را به جایی ببرید که آب وجود دارد و سعی نکنید آب را به جایی که می‌خواهید صنعت پرآب و صنعت گازهای گلخانه‌ای باشد ببرید.»
با این حال برخی کارشناسان ضمن تاکید بر شباهت های حمل و نقل آبی، معتقدند شرایط به حدی بحرانی شده است که گزینه انتقال از جمله باید مورد توجه قرار گیرد. بصیری می گوید: «مردم زیادی پشت سفره ای روی زاینده رود نشسته بودند که قبلاً آنجا نبوده و آبشارها زیر پا گذاشته شده بود». وی ادامه داد: انتقال آب از دیگر استخرها درمان رایجی نیست، اما در شرایط فعلی می تواند کمک کننده باشد، زیرا یا باید جمعیت و صنعت را از اصفهان تخلیه کنیم یا باید منتظر فرورفتن آثار و خانه های مردم در خاک باشیم. او گفت، در غیر این صورت باید آنها را کنترل کنیم. مصرف آب بالادست و انتقال آب از حوضه های دیگر اگرچه روش قطعی و صحیحی نبود، اما اوضاع را کنترل کرد. باز هم تاکید می کنم که در مرحله اول کنترل برداشت آب از زاینده رود مهم است.
آیا می توانیم زاینده رود را پر از آب کنیم؟
پروژه های انتقال آب در سال های اخیر نتوانسته فلات مرکزی ایران را آبیاری کند. فتحی معتقد است بدون نیاز به افتتاح پروژه های جدید می توان دوباره زاینده رود را طغیان کرد و تالاب گاوخونی را احیا کرد. وی به خبرآنلاین گفت: راه حل انتقال آب نیست، راه حل تغییر مدل کشاورزی است. اگر برنج بکارد با آن برخورد نمی کند، همانطور که کشت خشخاش ممنوع است، کشت برنج نیز در این منطقه باید ممنوع باشد. بنابراین کشت محصولات پرمصرف باید ممنوع شود و به جای آن محصولات کم کم آبی به کشاورز ارائه شود که این امر بر عهده وزارت جهاد کشاورزی است. وزارتخانه باید به گونه ای عمل کند که مدل خودسازی را تغییر دهد.»
وی ادامه می دهد: همزمان با تغییر محصولاتی که کشت می شود باید آبیاری را مکانیزه کنیم و راندمان آب را افزایش دهیم. با آبیاری قطره ای یا بارانی می توانیم حدود 600 میلیون متر مکعب آب اضافی داشته باشیم. اگر در این 600 میلیون مترمکعب آب صرفه جویی شود، اصفهان اصلاً نیازی به آوردن آب از استخرهای دیگر نخواهد داشت. در نتیجه اگر کشاورزی را در حوضه زاینده رود اصلاح کنیم، می توانیم زاینده رود را با آب و گاوخونی احیا کنیم. از سوی دیگر از نظر مصرف آب شرب در اکثر شهرهای حوزه زاینده رود، بیش از 4 میلیون نفر شبکه تصفیه فاضلاب ندارند که در صورت اجرای طرح تصفیه فاضلاب برای این مناطق، حدود 250 میلیون متر مکعب آب مصرف می شود. اراده ما حدود 800 میلیون مترمکعب در مصرف آب در حوضه زاینده رود صرفه جویی می کنیم، اما ظاهراً عمده مدیریت بر انتقال آب از حوضه های دیگر متمرکز شده است.