یک توافق غیررسمی و نانوشته بین ایران و آمریکا جایگزین ضعیفی برای یک توافق رسمی است، اما با نزدیک شدن به مرحله بحرانی تنش‌ها، توافق کوچک دقیقاً همان چیزی است که اکنون به آن نیاز داریم.
شایعات فراوانی مبنی بر اینکه پس از 10 ماه انفعال تقریبا دیپلماتیک، آمریکا و ایران در آستانه دستیابی به توافقی غیررسمی هستند که از تشدید بیشتر تنش ها بین دو کشور جلوگیری می کند، به وفور شنیده می شود. این تمدید توافق هسته ای 2015 نیست، بلکه یک توافق نانوشته است که هیچ یک از طرفین آن را نمی شکند.
برد مضاعف
بر اساس گزارش فارین پالیسی، دیپلماسی بین ایالات متحده و ایران در طول سال ها به طور پیوسته بدتر شده است. از مذاکرات مستقیم شدید و گاه یک هفته‌ای که منجر به برجام شد تا مذاکرات عمدتاً غیرمستقیم کنونی که به یک تفاهم نانوشته غیررسمی منجر شد.
هر چند این یک برد برای هر دو طرف است. زیرا بدون این توافق غیررسمی، دو طرف به سمت یک رویارویی فاجعه بار پیش خواهند رفت.
هنوز چیزی اعلام نشده است، اما بر اساس گزارش ها، این توافق غیررسمی شامل تعهد ایران به عدم غنی سازی بیش از 60 درصد، توقف یا کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده خود در آن سطح، توقف حملات به نیروها و پیمانکاران آمریکایی در سوریه و عراق، خودداری از این توافق است. از همکاری نظامی و موشکی با روسیه و گسترش همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی. در مقابل، ایالات متحده از افزایش تحریم‌ها علیه ایران کوتاه آمد، توقیف نفتکش‌های ایرانی را متوقف کرد و از فشار بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا شورای امنیت سازمان ملل برای اتخاذ تدابیر تنبیهی علیه تهران خودداری کرد.
علاوه بر این، تهران در ازای آزادی دارایی های خود در بانک های خارجی و همچنین آزادی چهار ایرانی زندانی در آمریکا، چند شهروند آمریکایی را که در ایران زندانی بودند، آزاد کرد. این پول به ایران بازگردانده نمی شود، اما تهران می تواند آن را صرف غذا و دارو کند.
در چند هفته گذشته نشانه هایی از بهبود جزئی مشاهده شده است. نمایندگان ایران و آمریکا بی سر و صدا در نیویورک و عمان دیدار کردند. سید بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان هفته گذشته در مصاحبه ای نسبت به آینده این توافق ابراز خوش بینی کرد و گفت که تهران و واشنگتن را جدی می گیرند. البوسعیدی به المانیتور گفت: «آنها (به توافق) نزدیک هستند. علاوه بر این، دولت بایدن به دولت عراق اجازه داد بدهی ۲.۷۶ میلیارد دلاری گاز و برق خود را به ایران بپردازد. در حالی که واشنگتن اصرار دارد که این یک استثناء معمولی است، طرف عراقی مدعی است که در جریان دیدار وزیر امور خارجه عراق و آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده در حاشیه کنفرانسی در عربستان سعودی، با آن موافقت شده است.
و از همه مهمتر، رهبر ایران در سخنرانی 11 ژوئن خود موافقت خود را با توافق به شرط سالم ماندن زیرساخت های هسته ای کشور اعلام کرد که به نظر می رسد جزئیات گزارش شده از توافق غیررسمی به این شرط پایبند است. در همان روز محمد اسلامی، رئیس آژانس اتمی ایران، نشان داد که تهران با این توافق مشکلی ندارد و دلیل افزایش غنی‌سازی تهران را وادار کردن غرب به لغو تحریم‌ها دانست.
زندگی جدید بر پیکر مرده برجام و توقف 18 ماهه
از بسیاری جهات، این توافق غیررسمی جان تازه ای به برجام نیمه ناکارآمد می دهد. عوامل مختلفی از جمله فقدان اراده سیاسی باعث شده است که برجام نه احیا شود و نه اجازه مرگ داده شود. هر دو طرف در جلب اراده برای احیای توافق مشکل داشتند. با این حال، آنها تمایل دارند تا از بحرانی که پس از اعلام مرگ برجام رخ می دهد اجتناب کنند. راه حل این بود که وانمود کنیم که برجام زنده است. تا زمانی که هیچ یک از طرفین تشدید نشوند و تا زمانی که اسرائیل از خرابکاری در کار ایالات متحده خودداری کند، این تظاهر می تواند مفید باشد.
این علاقه مشترک تقریباً 18 ماه به طول انجامید. گسترش فعالیت های هسته ای ایران و همچنین توقیف نفتکش های ایرانی توسط آمریکا، این موازنه ظریف را تهدید می کند. با توافق برای توقف تنش‌های متقابل، امیدواریم تا 18 ماه دیگر از بحران جلوگیری شود. آنچه در ابتدا یک تفاهم ضمنی بود، اکنون به یک توافق غیررسمی تبدیل شده است که به هر دو طرف بزرگترین آرزوی آنها یعنی زمان را می دهد.
جو بایدن می خواهد قبل از انتخابات ریاست جمهوری 2024 از بروز هرگونه بحرانی با ایران جلوگیری کند، با توجه به بحران ها و تنش ها در اوکراین و تایوان، او نمی تواند جنگ دیگری را در خاورمیانه تحمل کند. تهران به نوبه خود برای ادامه عادی سازی خود با کشورهای عربی به کمک اقتصادی و همچنین صلح از سوی ایالات متحده نیاز دارد. تهران همچنین می خواهد این توافق را حداقل تا سال 2025 زنده نگه دارد، زمانی که برخی از محدودیت های کلیدی بر برنامه هسته ای ایران منقضی می شود.
فقدان اراده سیاسی و تغییرات در شرایط داخلی و ژئوپلیتیکی
دور از دسترس بودن توافق مکتوب و رسمی، بازتابی از فقدان اراده سیاسی و تغییر شرایط داخلی و ژئوپلیتیکی است.
اعتراضات ایران در 10 ماه گذشته تنها اشتهای اندک کنگره آمریکا برای مجوز مجدد توافق هسته ای را از بین برده است. با این حال، این توافق غیررسمی نیازی به تایید کنگره ندارد و به بایدن اجازه می دهد از رویارویی با مجلس نمایندگان اجتناب کند. تهران به نوبه خود بر این باور است که هرگونه توافق رسمی بدون برجام برایش مضر است زیرا اهرم هسته ای ایران را کاهش می دهد. با این حال، یک ترتیب کوچک و غیررسمی این عیب را نخواهد داشت.
تغییر مولفه های ژئوپلیتیکی نیز توافق رسمی را دشوارتر می کند. نه تنها با گذشت زمان و پیشرفت های هسته ای ایران، دستیابی به توافق دشوارتر شده است، بلکه به دلیل جنگ در اوکراین نیز دشوارتر شده است.
برخلاف انتظار واشنگتن، گذشت زمان قدرت مذاکره تهران را تضعیف نکرده است. علیرغم آشفتگی داخلی و کاهش شدید محبوبیت دولت، ایران برنامه هسته ای خود را گسترش داده، روابط با عربستان سعودی را عادی کرده و روابط نظامی با روسیه را تقویت کرده است. در نتیجه هرگونه توافق رسمی یا غیررسمی، بخشی از پیشرفت ایران را در این جبهه ها کند می کند.
اگر برجام احیا می شد
اگر دولت بایدن با صدور فرمان اجرایی در ژانویه 2021 به برجام بازگشته بود، یا اگر تهران در مورد طرح پیشنهادی مذاکرات آگوست 2022 مصالحه نمی کرد، واشنگتن مجبور به مقابله با این دستاوردهای ایران نبود. در واقع، اگر برجام احیا می شد، ایران به احتمال زیاد به روسیه کمک نمی کرد، زیرا اگر در طرف غربی چیزی برای از دست دادن داشت، تحلیل هزینه و فایده متفاوتی را انجام می داد.
اسرائیل هنوز یک عامل غیرقابل پیش بینی در این موضوع است. بنیامین نتانیاهو وسواس زیادی برای از بین بردن توافق هسته ای دارد و اسرائیل بارها به صراحت اعلام کرده است که به توافق واشنگتن با ایران پایبند نخواهد بود. با این حال، در مواجهه با بحران مشروعیت داخلی بی‌سابقه و تنش‌های بزرگ با تشکیلات امنیتی اسرائیل، نتانیاهو ممکن است مانند گذشته توانایی مانور بر ایران و دیپلماسی آمریکا را نداشته باشد.
وقتی در کنست درباره توافق غیررسمی آمریکا و ایران از او پرسیدند، او تقریباً شکست خورده بود و توضیح داد که بایدن در حال مذاکره برای یک توافق کوچک است، نه یک توافق کامل. او به اعضای کنست گفت: «ما بر آن غلبه خواهیم کرد. حتی ممکن است نتانیاهو به این نتیجه برسد که توافق غیررسمی بی فایده نیست و ممکن است پس از سال 2025 برای او وقت بخرد، زمانی که چالش بزرگتری برای برجام ایجاد شود.
توافق قابل اعتماد؟
صرف نظر از محاسبات اسرائیل، آیا می توان به یک توافق غیررسمی و نانوشته اعتماد کرد؟ نکته پایانی این است که این ترتیب تنها تا زمانی دوام خواهد داشت که در خدمت منافع واشنگتن و تهران در اجتناب از بحران باشد. هیچ یک از طرفین به ضعف خود پی نمی برند. اگر ایالات متحده بتواند یک توافق نامه کاملاً کاربردی و مکتوب را برای گنجاندن در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد تنظیم کند، در این صورت این توافق در دراز مدت ارزش نوشتن ندارد.
اما در کوتاه مدت، یک توافق کوچک و غیررسمی به هر دو طرف نفس می‌کشد و اگر اراده سیاسی وجود داشته باشد، تنش‌زدایی حاصل می‌تواند فرصتی برای مذاکره برای یک توافق طولانی‌تر ایجاد کند. اما در حال حاضر، یک آتش بس سیاسی مورد نیاز است.