میشم سعادت
نگاهی به اوضاع سیاسی استان اردبیل پس از گفتگوهای نماینده مجلس با علی دایی
پس از چند هفته اعتراض، شنبه گذشته اوضاع اردبیل به گونه ای به هم ریخت که بیش از هر زمان دیگری مورد توجه افکار عمومی قرار گرفت. اگرچه شهر اردبیل از روز اول اعتراضات شاهد حضور مردم معترض در خیابان ها بود اما در هفته پایانی مهر با انتشار شایعه کشته شدن دانشجوی اردبیلی فضای اردبیل شعله ور شد. بار دیگر و در روزهای شنبه و یکشنبه تعداد زیادی از اردبیلی ها به خیابان ها ریختند. برخی رسانه های داخلی ابتدا از کشته شدن دانش آموزی در ادبیل خبر دادند اما ساعاتی پس از این خبر خبر فوت دختری به نام «اسرا پناهی» بر اثر بیماری اعلام شد و در نهایت این خبر در روزهای گذشته به شکل دیگری مطرح شد. .به گفته این دختر نوجوان اردبیلی با مصرف قرص برنج خودکشی کرد. این سه روایت متضاد در افزایش تنش و بی اعتمادی مردم این منطقه نیز تاثیر بسزایی داشت، به گونه ای که پس از آرام شدن بسیاری از استان های کشور، مردم اردبیل به اعتراضات خود ادامه دادند. البته مردم اردبیل می دانند که این اعتراضات اولین اعتراضات در تاریخ این شهر پس از پیروزی انقلاب نیست. فضای سیاسی و اجتماعی این استان سرنوشت و شرایط خاصی را برای آن رقم زده است. بعداً آن را بررسی خواهیم کرد.
تاریخ اعتراض
در سالهای پس از پیروزی انقلاب اعتراضات زیادی در اردبیل برگزار شد. مهمترین این تجمعات به اول خرداد 1364 برمی گردد که پس از انتشار کاریکاتور در یکی از روزنامه های ایران، ابتدا تظاهراتی در تبریز صورت گرفت و پس از چند روز این اعتراض به تمامی شهرهای آذری سرایت کرد. افرادی که شعله ور این اعتراضات شدند، جوانانی بودند که در ادبیات سیاسی به آنها هویت جو می گویند. (نیروهای سیاسی که هویت آذربایجانی برای آنها بسیار مهم است.)
اما در سال های اخیر، سیاست اردبیل به یک شخصیت گره خورده است. «حسن عاملی» امام جمعه اردبیل! همزمان با دعوت هویت جویان مردم به تجمع، امام جمعه اردبیل نیز با فراخوانی برای برگزاری تجمع تلاش کردند تا پیشقدم باشند.
اما بالاخره تجمع هویت جویان در اردبیل صورت گرفت و با استقبال خوبی مواجه شد. البته ریشه های رشد گروه های هویت طلب را باید در حوادث سال های قبل در اردبیل و سایر استان های شمال شرق ایران جستجو کرد. یک سال قبل از راهپیمایی های خرداد 85، در انتخابات ریاست جمهوری 84، محسن مهرالزاده موفق شد اولین رای را در سه استان آذربایجانی ایران به دست آورد. تحلیلگران سیاسی این رای را نتیجه افزایش نیروهای هویت طلب در منطقه می دانند. در سال های بعد، اعتراضاتی که در اردبیل صورت می گرفت، عموماً تحت تأثیر نیروهای جویای هویت اردبیل بود. مانند راهپیمایی هایی که در اعتراض به خشک شدن دریاچه ارومیه و یا اعتراضاتی که در جنگ دوم قره باغ صورت گرفت.
از این منظر می توان مهر 1401 را نقطه عطفی در توسعه سیاسی اردبیل دانست. در آن لحظه برای اولین بار مردم اردبیل در تظاهراتی شرکت کردند که منبع و دعوت گروه های جویای هویت اردبیل نبود. البته اوایل اردیبهشت ماه مردم اردبیل در اعتراض به افزایش قیمت ها دست به تظاهرات زده بودند که در آن اثری از نیروهای هویت جو دیده نمی شد. اما پس از اولین شب تظاهرات در اردبیل، گفته شد برخی از فعالان سیاسی آن شهر که منتسب به نیروهای هویت یابی بودند، توسط نیروهای امنیتی بازداشت شدند. البته رسانه های رسمی در گزارش هایی که از اردبیل منتشر کردند، دستگیری تنها یک شهروند آلمانی را تایید کردند اما برخی رسانه های خارجی از دستگیری حدود بیست نفر در این اعتراضات صحبت کردند.
در واقع می توان گفت از اوایل دهه هشتاد تا امسال اعتراضات خیابانی در اردبیل همواره توسط گروه های هویت طلب انجام می شد اما این بار نقش محوری در برگزاری اعتراضات نداشتند و این اعتراضات تحت تاثیر قرار گرفت. توسط فضای عمومی کشور شاهدان عینی می گویند شعارهایی که در اعتراضات اخیر اردبیل سر داده شد نیز بی سابقه بوده و در برخی مناطق شعارهای تندروانه و خامی که برای اولین بار در شهر اردبیل سر داده شده است به گوش می رسد. علاوه بر این، فرمت اعتراضات شباهت زیادی به اعتراضات تهران داشت و دانش آموزان دبیرستانی و دهه 80 رهبران این تجمعات بودند.
اردبیل و عوامل!
یک سال قبل از قیام 15 خرداد، سید حسن عاملی متولد شد. او در اوایل دهه هفتاد از روحانیون معروف منبری در اردبیل بود که خطبه هایش در مسجد محمدیه اردبیل علاقه مندان زیادی داشت. این حمایت به دلیل محبوبیت او یا شاید لحن انتقادی برخی از خطبه های او بود. پس از رحلت آیت الله مروج در سال 80، فاطمی مدتی به عنوان امام جمعه اردبیل مشغول به کار شد، اما استقبال از خطبه های فاطمی ضعیف بود و نامه ها و طومارهای زیادی از اردبیل به تهران نوشته شد و درخواست تجدید نظر در انتخاب امام جمعه اردبیل شد. . سرانجام با حکم رهبر انقلاب، سید حسن عاملی امام جمعه اردبیل شد.
آملی در تمام این سال ها به عنوان یک روحانی معتدل در بین ائمه جمعه کشور شناخته شده است. وی در مردادماه امسال در یکی از سخنان خود گفت: امام جمعه نباید لعن و طرد و عصبانی شود و امام جمعه نسبت به این طایفه و این قبیله سخت گیری نکند. امام جمعه امام همه است; امام جمعه هم مست است. پس امام جمعه باید همه را زیر بال خود بگیرد. حتی کسانی که لجبازی می کنند باید اعتماد به نفس داشته باشند که از امام جمعه درخواست کنند.» پس از حادثه اعتراضات اخیر، وی از معدود ائمه جمعه ای بود که سعی کرد حد وسط را در اظهارنظرهای خود حفظ کند و از طرفین درگیری خواست تا اشتباهات خود را اصلاح کنید
از سوی دیگر، یک عامل از سوی برخی از مخالفان خود متهم به پیروی از جریانی به نام «پان ترکیسم شیعی» یا قفقاز اسلامی شده است. محمدحسام مظاهری، عالم دین از جمله افرادی است که فعالیت عاملی را از مصادیق فعالیت در راستای پان ترکیسم شیعه می داند و در این باره می نویسد: «سید حسن عاملی (امام جمعه اردبیل) نیز صادر کرد. چند روز پیش بیانیه ای اعلام کرد و صراحتاً جنگ آذربایجان با ارمنستان را شرعی دانست و از دولت آذربایجان حمایت کرد. به آذربایجانی های کشته شده هم تعبیر شهید داد… گرچه این روزها بحث قره باغ داغ شده است، اما موضوع جدیدی نیست.
در این چند سال در میان هیأت مذهبی هموطنان آذربایجانی جریانی سیاسی تقویت شده است که قره باغ را یک موضوع مذهبی و شیعی می داند و هدف آزادی قره باغ و بازگشت آن به پیکره جهان اسلام را تبلیغ و ترویج می کند. هدف آزادی فلسطین جریانی که می توان آن را «پان ترکیسم شیعه» نامید. نکته جالب توجه این است که فعالان این جریان از حامیان تشیع سیاسی هستند و نمایندگان سایر جریانات شیعه (سنتی، هویتی و…) تا به امروز از موضع گیری صریح در این خصوص پرهیز کرده اند. پان ترکیسم شیعه در تلاش است تا مسئله قره باغ را از یک مناقشه تاریخی بین دو کشور همسایه به مسئله جهان اسلام و حتی جهان تشیع تبدیل کند. موضعی که با منافع ملی کشور در تضاد است. اما این یک واقعیت است که این روند و مطالبه در میان گروهی از هموطنان آذری وجود دارد و باید منشأ و دلایل آن را شناسایی و درک کرد. (انصاف نیوز، 21 دسامبر 2019)”
اما این ایده مخالفان جدی در میان فعالان سیاسی دارد. یکی از این منتقدان به هممهان گفت: رفتار عاملان نه حمایت از طرف آذربایجان، بلکه برای جلوگیری از سقوط حامیان حاکمیت در میان ترک زبانان بود. در واقع حمایت از شیعیان در برابر مسیحیان یک اقدام طبیعی بود، حمایت برای جلوگیری از فروپاشی قشر مذهبی در آذربایجان بود».
با روی کار آمدن دولت رئیس جمهور، جایگاه عاملی بیش از پیش تقویت شد و سیدحمید عاملی یکی از نزدیکان وی بر صندلی استانداری نشست. مردی که مانند امام جمعه اردبیل با جریان اصولگرا همراه نیست و به نظر می رسد از جبهه پایداری بهتر می تواند حوادث استان را مدیریت کند. گفته می شود استاندار فعلی اردبیل یکی از چهره هایی است که روابط خوبی با نیکزاد نماینده فعلی اردبیل در مجلس دارد و برادران نیکزاد یکی از مهم ترین جریان های قدرت در این منطقه محسوب می شوند.
هویت گرایان و روابط آنها با اصولگرایان و اصلاح طلبان
اصولگرایان البته در سال های اخیر تلاش زیادی کرده اند تا صدای هویت جویان را به سمت خود سوق دهند. مهمترین فردی که در این زمینه تلاش کرد نادر قاضی پور نماینده سابق ارومیه بود که چندین بار با موج سواری این شعارها وارد مجلس شد اما این بار صلاحیت وی برای حضور در مجلس تایید نشد. محمود عباس زاده، نماینده کنونی مشکین شهر در مجلس، مرد دیگری است که تلاش می کند بخشی از آرای کسانی که به دنبال هویت آذری هستند را به خود اختصاص دهد. این تلاش ها در حالی رخ داد که اصلاح طلبان در اکثر انتخاباتی که فضای رقابتی وجود داشت، توانستند نمایندگان خود را به مجلس بفرستند. از مجلس پنجم که آرای زیادی به اتباع خارجی رد صلاحیت شده داده شد (تعداد رای هایی که به نام ایشان بدون راستی آزمایی خیلی زیاد بود) تا مجلس ششم که چهره هایی مثل آذروش و پیرموذن به مجلس رفتند و حضور پیدا کردند. شناخته شده هفتم، به مجمع قبلی تکرار کردند که باز هم لیست خوبی از موفقیت ها در اردبیل کسب کردند و رضا کریمی و محمد فیضی راهی بهارستان شدند.
اردبیل و مشاهیر
شما نمی توانید ایرانی باشید و نام دو قهرمان بزرگ این شهر را نشنیده باشید. یکی علی دایی که تا چند ماه پیش بهترین گلزن ملی دنیا محسوب می شد و دیگری حسین رضازاده که تا مدت ها او را قوی ترین مرد جهان می نامیدند. رضازاده مدتی وارد سیاست شد. از عضویت در شورای شهر تهران تا حضور در فدراسیون وزنه برداری. اما علی دایی در تمام این سال ها سعی کرد از حضور در عرصه سیاسی دوری کند. هرچند در اتفاقات اخیر پای علی دایی هم ماجرا را باز کرد. طبیعی بود آمدن علی دایی با واکنش تند نیروهای اصولگرا مواجه شود. اما خیلی زود چهره های اردبیلی متوجه شدند که حمله به علی دایی به شهرت آنها لطمه جدی وارد کرده است. به همین دلیل سیدکاظم موسوی نماینده فعلی اردبیل یکی دو روز پس از موضع گیری تند علیه علی دایی مجبور شد از ستاره سابق فوتبال ایران عذرخواهی کند و از موضع تند قبلی خود عذرخواهی کند: «علی دایی یک اسطوره و یک اسطوره است. نماینده مجلس. هشتم، من ایشان را به عنوان وزیر ورزش معرفی کرده بودم و هیچ وقت دنبال ادب نمی روم، حرف من این است که کسانی که نظر دارند و در جامعه امین هستند به انقلاب کمک کنند، ما نباید گاز را به آتش اضافه کنید و در شرایطی که کلمه کلیدی دشمن کشتن است، باید در نظرات مراقب باشیم.»
اردبیل و اقتصاد سیاسی!
اردبیل در سال های پایانی ریاست جمهوری روحانی درگیر خصوصی سازی مجتمع شرکت کشاورزی و صنعتی مغان بود. در غیاب اتحادیه های مستقل، در نهایت این سیاستمداران منتقد روحانی بودند که خط خبری این خبر را کنترل کردند و چهره های حامی دولت در اردبیل را به فساد اقتصادی متهم کردند. اتهاماتی که آبروی اصلاح طلبان را در این منطقه خدشه دار می کند.
آینده اردبیل
اعتراضات اردیبهشت و ماه گذشته در اردبیل پیام مهمی داشت. جریانی در اردبیل وجود دارد که نه وابسته به اصولگرایان است و نه میانه رو به اصلاح طلبان. نه به امام جمعه اردبیل اعتماد دارد و نه هویت جویان اردبیل را می شناسد. جنبشی که هم به دلیل مشکلات مالی و هم به دلیل محدودیت های اجتماعی اعتراض کرد. روندی که به احتمال زیاد در آینده سیاسی اردبیل موثرتر خواهد بود.