روز جدید : سید عطاءالله مهاجرانی در روزنامه اعتماد می نویسد: مرحوم آیت الله منتظری بیش از هر حقوقدان دیگری تحقیق جامعی در مورد حکومت دینی انجام داد. کتاب بی نظیر چهار جلدی دراسات فی ولایات الفقیه و فقه الدول الاسلامیه از میراث علمی و فکری اوست.
نکته اول: ایشان در مقدمه کتاب به طور عقلانی و منطقی به ضرورت حکمرانی در اندیشه اسلامی و نیز در جوامع اسلامی پرداخته است. سپس در تبیین ضرورت حکومت دینی، عبارتی کوتاه، منسجم و عمیق دارند. عبارت او را دوباره بیان می کنم تا موضوع واضح تر شود. متن آنها را در پایان مکث در پاورقی ببینید.
1- حکومت در متن و ساختار اسلام و نظام اسلامی وجود دارد.
2- پیامبر اسلام (ص) به امر خداوند حکومت اسلامی را تأسیس کرد.
3- مردم مسلمان از ابتداي اسلام بر اساس ايمان به خدا، ايمان به رسالت پيامبر و ايمان به حاكميت آن حضرت بر جامعه (امت اسلام) و پيروي از پيامبر براي آنچه به او داده شده بود، پيمان بستند.
4- از جمله سؤالاتی که به پیامبر اسلام داده شد، قوانین و مقررات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود.
5- از نظر محقق فقهی موضوع «حکومت دینی» روشن و بدیهی است.
در واقع کتاب چهار جلدی تحقیق و پژوهش ولایت فقیه در ادامه همین پنج نکته است که در مقدمه کتاب به آن اشاره شده است. بدیهی است که ممکن است از حکومت دینی و ولایت فقیه تعابیر و تبیین های متفاوتی وجود داشته باشد، اما تفاسیر و تبیین های مختلف از اصل حکومت دینی و نفی آن بحث دیگری است. همانطور که مرحوم منتظری بعدها بعد از انتشار این کتاب نظرات دیگری در مورد حدود اختیارات ولی فقیه یا روش انتخاب ولی فقیه بیان کرد، این دیدگاه ها را می توان تفسیری و تکمیلی نامید تا تجدید نظر در اصل و اعتبار حکومت دینی. . . به عبارت دیگر، هیچ یک از پنج نکته ای که به عنوان محور کتاب ذکر شد، بازنگری نشده است. از این منظر، نظریه آیت‌الله حسینعلی منتظری با نظریه آیت‌الله مهدی حائری یزدی تفاوت اساسی و حتی متقابل دارد.
نکته دوم: آیت الله منتظری در مقدمه کتاب، تعبیر دیگری برای حکومت اسلامی دارد. آنها باز هم به بافت و ساختار نظام اسلامی که شامل نظام حقوق فردی، خانوادگی و اجتماعی است اشاره می کنند و حکومت دینی را در نظام اعتقادی اسلامی به «ذاتی» تعبیر می کنند.
اگر موضوع حکومت دینی در نظریه اسلامی را «ذاتی» بدانیم، بدیهی است که همه ملاحظات مطرح شده در مورد شیوه حکومت یا صلاحیت حاکمان و حدود حکومت و اختیارات حاکم، فرعی خواهد بود. من آن را به عنوان یک ارزش نمی گویم، منطقی است. یعنی نمی توان از نظریه ایمان آیت الله منتظری در نظریه جدایی دین از دولت یا سکولاریسم که امروز مدرن شده است، استنباط کرد. به عبارت دیگر، کتاب چهار جلدی «مطالعات ولایت فقیه» که مبتنی بر استدلال عقلی، قرآنی و روایی است، بر اساس اظهار نظرهای متعدد، قابل انکار یا انکار نیست. الزامات جدید
نکته سوم: نظریه آیت الله منتظری در مورد ولایت فقیه با نظر وکلایی که قائل به ولایت فقیه نیستند یا اختیارات ولی فقیه در زمان غیبت ایشان را در موارد فردی خلاصه می کنند و یا قائل نیستند متفاوت است. شأن فقیه را حکومت و سیاست بدانند. آیت الله منتظری ولایت فقیه را ادامه منطقی حکومت دینی پیامبر اسلام و ائمه شیعه حتی در زمان غیبت ایشان از جمله حقوق وکلای آگاه به اعمال زمان می داند. اکنون می توان گفت که او مخالف حدود قدرت ولی فقیه است. مثلاً برای ولی فقیه شرط کلیت را قرار دهد; اما صحت نظریه حداقل از دیدگاه مرحوم آیت الله منتظری غیر قابل تردید است.
نکته چهارم: با دقت در بطن کتاب آیت الله منتظری در می یابیم که کتاب ایشان در واقع توسعه نظریه مقام معظم رهبری آیت الله سید حسین بروگردی مرجع عالیقدر شیعیان است که توسط آیت الله منتظری در سخنرانی های نماز جمعه گردآوری و منتشر شده است. . نکته بسیار مهم مبانی بحث آیت الله بروجردی در این کتاب است. این مسائل در سال 1327 مطرح شد. امام خمینی (ره) علاوه بر آیت الله بروجردی که به صراحت از اسلام به عنوان «دین سیاسی اجتماعی» تعبیر می کند و به طور واضح و معقول از نظریه ولایت فقیه دفاع می کند، بیشتر بر رویکرد عقلانی تکیه می کند. ولايت فقيه در نجف در سال 1348 همين اصول و رويكرد را مطرح كردند.
نکته پنجم: با وجود اینکه مباحث مربوط به تصویب اصل ولایت فقیه به شدت در مجلس خبرگان قانون اساسی مطرح است، اما مشخص است که آیت الله منتظری به عنوان رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی نقش موثری در ترویج این اصل مثلا در مجلس خبرگان به عنوان رئیس مجلس اعلام کرده اند.
آقایان مطمئن باشید قانون اساسی که در آن بحث ولایت فقیه و این که همه قوانین بر اساس قرآن و سنت نیست، اصلاً در اینجا تصویب نشود، اما شما قبول کنید. قانون اساسی مبتنی بر مسئله ولایت فقیه. حکومت و ولایت باید در دست مجتهد عادل عادل علم اتکی باشد و همه قوانین بر اساس کتاب و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار (ع) باشد. به نظر ما اگر اساس یک پیش نویس قانون اساسی اساساً بر این موضوعات نباشد، باطل است. آقایان از این موضوع مطمئن باشند… «ما می خواهیم صد در صد اسلامی و مبتنی بر ولایت فقیه باشد».
نکته ششم: فکر نمی کنم عده ای پیرو سکولاریسم یا حتی فراتر از سکولاریسم باشند اشکالی ندارد. بودن! اما نمی توانند نظریه سیاسی و مذهبی آیت الله منتظری را مستند کنند. آیت الله منتظری در واقع یکی از مهمترین نظریه پردازان حکومت دینی و نظریه سیاسی اسلام در عصر جدید است.